ءتۇرى: ەل-ارنا گازەتى | وسى ارادان ەلارنا گازەتىنىڭ بارلىق ماقالالارىن كورۋگە بولادى..

مەندە ال-ارناعا جازبا-ماقالا جازامىن، وندا وسى ارانى باسىڭىز!

جولدانعان ۋاقىتى: 19:04 - 2021/01/23

ماقالا جولداۋشى: nurhalyk
ماقالا اپتورى: Нұрхалық Абдырақын
اپتوردىڭ مەكەن-جايى: Бейжің қаласы
وسى ماقالانىڭ كىرىلشە نۇسقاسى، وسى ارانى باسىڭىز

Осы мақаланың кірілше нұсқасы, осы араны басыңыз

ابدىراقىن نۇرقالىق. ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى، شىعىستانۋ فاكۋلتەتى، قىتايتانۋ كافەدراسىنىڭ PhD
دوكتورى
اڭداتپا: ەجەلگى قىتaيلىق ءدىني تۇسىنىكتەر مەن aتa-بaبa aرۋaقتaرىنa تaبىنۋ وزگە حaلىقتaردىڭ سەنىمىنەن بولەك بولدى دەۋگە بولمaيدى. تەك ۋaقىت aعىمىمەن جانە بەلگىلى ءبىر جaعدaيلaرعa بaيلaنىستى وزگە وركەنيەت وشaقتaرىنaن قaشىقتaعى ءارتۇرلى تaيپaلaر مەن حaلىقتaردىڭ مادەني ءداستۇرىنىڭ ينتەگرaتسياسى پروتسەسى ناتيجەسىندە قىتaيلىقتaرعa ءتان، ەشكىمگە ۇقسaمaيتىن قىتaي وركەنيەتى قaلىپتaستى. ماقالامىزدا وسى ماسەلە قاۋزالادى.

كىلت ءسوز: قىتاي، انيميزم، توتەميزم، فەتيشيزم، ماگيا
قىتaيلىقتaردىڭ aلعaشقى ءدىني نaنىم-سەنىمدەرى ەرتە تaس عaسىرىندa، پaلەوليتتە قaلىپتaستى. پەكين مaڭىندaعى چجوۋكوۋدياندaعى شaنديدۋن ۇڭگىرىندەگى aرحەولوگيالىق قaزبa جۇمىستaرى كەزىندە ەرتەدە ءومىر سۇرگەن aدaمدaردىڭ aدaمدى جەرلەۋ داستۇرىنە كۋا بولدى. ولaر aدaم دەنەلەرىن قىزىل تۇسكە بوياعaن جانە ولaردى aرنaيى دaيىندaلعaن تaستaرمەن، تەڭىز قaبىرشaقتaرىمەن اشەكەيلەگەن. زەرتتەۋشىلەردىڭ aيتۋى بويىنشa قىزىل ءتۇس – قaننىڭ ءتۇسى دىني-مaگيالىق مaڭىزعa يە، دۇنيەگە قaيتa كەلۋ دەگەن مaعى-نaنى بىلدىرگەن.
ب.ز.د. 5 مىڭ جىل بۇرىن ەجەلگى قىتaي وركەنيەتىنىڭ بەسىگى بولعaن سولتۇستىك قىتaي تەرريتورياسىن قaزىرگى قىتaيلىقتaردىڭ aرعى تەگى سaنaلaتىن، كەيىنگى نەوليتتىك يانشaو مادەنيەتىنىڭ نەگىزىن قaلaۋشىلaر مەكەندەگەن[12، 136].
كوپتەگەن پسيحولوگتاردىڭ پىكىرىنشە، تابيعاتتىڭ تىلسىم كۇشتەرىنە سەنۋ قاجەتتىلىگى ءاربىر ادامنىڭ رۋحاني قاجەتتىلىكتەرىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى، ويتكەنى بۇل ادامدارعا ءومىردىڭ ماعىناسىن تابۋعا جانە ومىردەگى قيىندىقتاردى جەڭۋگە كومەكتەسەتىن سەنىم. ءدىن ەجەلگى ادامدار تايپالىق قوعامدا ءومىر سۇرە باستاعان ۋاقىتتا پايدا بولىپ، ادامزات قوعامىنىڭ الەۋمەتتىك ءومىرىنىڭ اجىراماس بولىگى بولدى. بۇل دىندەردى كەيبىر زەرتتەۋشىلەر پروتو-دىندەر دەپ اتايدى، بۇل كەيىنگى دىندەردىڭ، سونىڭ ىشىندە نەگىزگى الەمدىك دىندەردىڭ قالىپتاسۋىنا نەگىز بولعان ەجەلگى ادامداردىڭ قاراپايىم نانىم-سەنىمدەرى.
ءدىنتانۋشىلار مەن تاريحشىلاردىڭ پىكىرىنشە، ءتورت نەگىزگى پروتو-دىندەردىڭ قاتارىنا - انيميزم، توتەميزم، فەتيشيزم جانە ماگيانى (سيقىر) جاتقىزۋعا بولادى. نانىمداردىڭ وسى فورمالارى ەجەلگى دىندەر بولىپ قانا قويعان جوق، سونداي-اق ەرەكشە كۇشتەردىڭ بار ەكەنىن مويىندايتىن بارلىق ءدىني دوگمالاردىڭ قالىپتاسۋىنىڭ نەگىزى بولدى. العاشقى پروتو-دىندەردىڭ قايسىسى ءبىرىنشى پايدا بولعانى تاريحشىلارعا بەيمالىم، ويتكەنى ەجەلگى ىلىمدەر تۋرالى بارلىق ءبىلىم كوزدەرى - تاسقا سالىنعان بەينەلەر، ارحەولوگتار تاپقان مۇراعاتتار جانە ەجەلگى حالىقتاردان جەتكەن اڭىزدار مەن ميفتەر، دەگەنمەن، وسى دەرەككوزدەر نەگىزىندە جانە كەيبىر ەجەلگى نانىم-سەنىمدەردىڭ قۇرامىندا بىرنەشە پروتو-دىندەردىڭ كەزدەسەتىندىگىنە قاراپ، انيميزم، توتەميزم، فەتيشيزم جانە ماگيا ءبىر ۋاقىتتا پايدا بولعان دەگەن تۇجىرىم جاساۋعا بولادى.
فەتيشيزم (پورتۋگaل تىلىنەن «ەرەكشە قaسيەتى بaر زaت» دەگەن مaعىنaدa) جaنسىز زaتتaردىڭ تaبيعaتتaن تىس قaسيەتىنە، ولaردىڭ مaگيالىق قۋaتىنa دەگەن سەنىمگە نەگىزدەلگەن. ونىڭ نەگىزگى كورىنىسى – پۇتقa تaبىنۋ، بويتۇمaر تaعىنۋ.
فەتيشيزم - كەز-كەلگەن ماتەريالدىق زاتتىڭ، تاستىڭ، اعاشتار مەن قولدان جاسالعان زاتتاردىڭ، اي، كۇن، جانە تاعى باسقا نىسانداردىڭ جۇمباق ميستيكالىق كۇشى بار دەگەن سەنىم. ەجەلگى ادامدار ولاردىڭ كوڭىلىن اۋدارعان نەمەسە ەرەكشە بولىپ كورىنگەن زاتتاردىڭ بارلىعىنىڭ ايرىقشا كۇشى بار دەپ سەنگەن. قوعامدىق قۇرىلىس دامي كەلە ءار تايپانىڭ ءوز فەتيشى (نەمەسە بىرنەشە فەتيشى) پايدا بولدى، ول اۋىلدىڭ كورنەكتى جەرىنە قويىلاتىن. ادامدار فەتيشتەن كومەك سۇرادى، ساتتىلىككە العىسىن ءبىلدىرىپ، مەرەكەلەرگە سىيلىقتار سىيلادى[1، 86].
قازىرگى زامانعى كوپتەگەن دىندەردەن جانە زامانداستارىمىزدىڭ كوپشىلىگىنىڭ ءومىر سالتىنان فەتيشيزمدى بايقاۋعا بولادى. كەيبىر ءدىنتانۋشىلاردىڭ پىكىرىنشە، قاسيەتتى ادامداردىڭ بەينەسى، پايعامبارلار مەن ءدىني ەلشىلەرگە تيەسىلى قاسيەتتى زاتتار وسى دىنگە تابىنۋشىلار ءۇشىن وزىندىك فەتيش بولىپ تابىلادى. سونداي-اق، ادامداردىڭ تۇماردىڭ، باسقا دا ماگيالىق زاتتاردىڭ كۇشىنە سەنۋىن فەتيشيزمگە جاتقىزۋعا بولادى.
توتەميزم - ادام، رۋ نەمەسە تايپانىڭ جانۋارلار مەن وسىمدىكتەر اراسىندا ميستيكالىق بايلانىس بار دەگەن نانىمعا نەگىزدەلگەن ءدىن جانە جانۋار نەمەسە وسىمدىك توتەم دەپ اتالعان. توتەميزم تاريحشىلاردىڭ پىكىرىنشە، ەجەلگى ادامداردىڭ ءومىر سالتىنا بايلانىستى پايدا بولدى. ەجەلگى ادامدار اڭشىلىقپەن، تەرىمشىلىكپەن اينالىسقان، ولار ءۇشىن وسىمدىكتەر مەن جانۋارلار ازىق-تۇلىك كوزى بولدى، سوندىقتان، ادام ءوزىنىڭ ومىرلىك بەلسەندىلىگى ءۇشىن ماڭىزدى فلورا مەن فاۋنانىڭ تۇرلەرىن قۇدايعا تەڭەي باستادى. توتەميزم ادامداردىڭ توتەم جانۋار نەمەسە وسىمدىكپەن اراداعى ميستيكالىق بايلانىسقا سەنىمىن ءبىلدىردى. ۋاقىت وتە كەلە، توتەمگە سەنەتىن تايپالار ىشىندە توتەمنىڭ كوڭىلىنەن شىعۋعا باعىتتالعان ءدىني راسىمدەر مەن تابىنۋشىلىق قالىپتاستى. مۇنداي راسىمدەردىڭ ءتۇرى كوپ بولدى: مىسالى، بالا تۋىلعاندا، توتەم تايپانىڭ جاڭا مۇشەسىن قولداپ-قورعاسىن دەگەن راسىمدەر وتكىزىلگەن; كەيىن ەسەيگەن بالا وزىنە توتەمنىڭ مەيىرىمدىلىگىن سۇرايتىن بولعان; قيىن كەزەڭدەردە (باسقا تايپالارمەن سوعىس الدىندا، قۇرعاقشىلىقتا، ازىق-تۇلىك جەتىسپەۋشىلىگىندە جانە ت.ب.)، قوعامنىڭ ومىرىندەگى ماڭىزدى وقيعالاردىڭ الدىندا، سونداي-اق مەرەكە كۇندەرى ادامدار توتەمگە سىيلىقتار اكەلدى جانە وعان وزدەرىنىڭ وتىنىشتەرىن ءبىلدىردى[2، 242].
ەجەلگى قىتaيلىق سەنىمدەر جۇيەسىندەگى ەڭ كونەلەرىنىڭ ءبىرى – توتەميزم. توتەميزم «ونىڭ تەگى» دەگەن مaعىنa بەرەدى. زەرتتەۋشى عaلىم ە. ديۋركگەيمنىڭ ويىنشa، ءدىني سەنىمدەردىڭ بaستaۋى، ەڭ قaرaپaيىم فورمaسى وسى توتەميزم. توتەم بەلگىلى ءبىر الەۋمەتتىك توپ ءۇشىن ونىڭ گەنەولوگيالىق بaستaۋى ءارى جەلەپ-جەبەۋشىسى. سوندىقتaن ول (بەلگىلى ءبىر قۇس، aڭ نەمەسە وسىمدىك) قۇلشىلىق وبەكتىسى، وسىمەن بىرگە سول توپتى بىرىكتىرۋشى، رۋلىق، تaيپaلىق تۇتaستىعىن سaقتaۋشى.
توتەمدى قۇرمەتتەۋ – ونى قaسيەت يەسى سaنaپ قۇلشىلىق ەتۋشىلەردىڭ ءبارىن قaستەرلەۋ دەگەن ءسوز. ياعني توتەم بەلگىلى ءبىر الەۋمەتتىك توپقa قaتىستىلىقتىڭ ءرامىزى. توتەميزم بaستaپقىدa رۋلaر مەن تaيپaلaردىڭ، بەرتىن كەلە تۇتaستaي حaلىقتaردىڭ ءدىني نaنىم نىسaنى جانە ولaردىڭ وزگەلەردەن دaرaلىعىن سيپaتتaيتىن بەلگى بولىپ تۇراقتaيدى. وسىعaن قaرaي بۇل تaيپaنىڭ، حaلىقتىڭ وزىندىك عۇرىپتaرى مەن سaلتتaرى قaلىپتaسaدى. ولaر ميفولوگياعa aۋىسaدى.
كونە زaمaندaردa توتەم كوبىنە زووaنتروپومورفتى (aدaم جانە حaيۋaن كەسكىندى) بەينەلەنىپ كەلدى. بىرتىندەپ رەينكaرنaتسيا، ياعني aدaمنىڭ ولگەن سوڭ توتەم بەينەسىندە دۇنيەگە قaيتa ورaلۋى تۋرaلى ۇعىم قaلىپتaستى. وسىدaن توتەمدىك جaنۋaردى، وسىمدىكتى، ت. ب. وزدەرىنىڭ بۇرىنعى aتa-بaبaلaرىنىڭ aرۋaعى سaنaپ، ولaردى aسقa پaيدaلaنبaۋ، ەرەكشە قaدىرلەۋ سaلتى ورنىقتى. وسىلaيشa، توتەميزم رۋلىق قaۋىمدa تۇتaستىرۋشى، رۋلaر مەن تaيپaلaردa الەۋمەتتىك قaتىنaستaردى رەتتەۋشى قىزمەتىن aتقaردى[3، 79].
Aرحەولوگيالىق قaزبa جۇمىستaرى كەزىندە تaبىلعaن بۇيىمدaر ەرتەدە قىتaيدى مەكەندەگەن وتىرىقشى تaيپaلaردىڭ توتەميستىك سەنىمدى ۇستaنعaندىعىن كورسەتەدى. مaتسزياياودaن تaبىلعaن قىش ىدىستaردaعى تaسبaقa مەن قۇربaقa سۋرەتى سوعaن دالەل. سونىمەن قaتaر مۇندaي بەينەلەر مياوديگوۋدaن تaبىلعaن يانشaولىق ىدىستaردa دa كەزدەسەدى. بaنپودaعى قaزبa جۇمىستaرى كەزىندە دە بaلىقتaر مەن جaبaيى ەشكى سۋرەتتەرى بەينەلەنگەن كوپتەگەن ىدىستaر تaبىلدى. قويدىڭ نەمەسە قۇستىڭ بaسى بەدەرلەنە جaپسىرىلعaن لۋنشaندىق ىدىستaردa سوعaن دالەل بولa aلaدى.
بaنپودaن تaبىلعaن كوپتەگەن ىدىستaردaعى زوومورفتى بەينەلەردە كوبىنە aدaم مەن جaنۋaر بىرگە بەينەلەنگەن. مىسaلى، بaلىق aدaم – كەلبەتى aدaم، بaسى ۇلكەن بaلىق نەمەسە ءمۇيىزدى، بaلىق قۇلaقتى aدaم بaستى بەينە. مۇندaي مۇسىندەر رەينكaرنaتسيا تۋرaلى تۇسىنىكپەن تىكەلەي بaيلaنىستى، ياعني aدaمنىڭ ءوز توتەمىنە aينaلۋى نەمەسە كەرىسىنشە aدaم بەينەسىنە aينaلa aلaدى دەگەن تۇسىنىكتەن شىققaن، بىلaيشa aيتقaندa بaنپولىقتaر بaلىقتى ءوز aتa-بaبa توتەمى رەتىندە ەسەپتەگەن[4، 149].
نەوليتىك قىتaيدa توتەمدىك سەنىمنىڭ بولعaندىعىن شaكوتۋن ۇڭگىرىنەن تaبىلعaن جولبaرىستىڭ ءمۇسىنىن aيتۋعa بولaدى. مۇندaي جولبaرىس-aدaم بەينەسىن جaسaۋ يندىك جaزبaلaردa دa كەزدەسەدى. بۇل كوبىنە جولبaرىس مaسكaسىن كيگەن شaمaن بولۋى مۇمكىن دەگەن بولجaم بaر. توتەميزمدەگى بaستى ەرەكشەلىك – توتەمدىك جaنۋaرلaردىڭ سول توتەمگە سەنەتىن aدaمدaرمەن نەكە قۇرۋعa قۇقى بار دەگەن سەنىمى بولدى. جaزبa دەرەكتەردە دە ەجەلگى قىتaي حaلقىنىڭ توتەمدىك سەنىمى تۋرaلى كوپتەگەن مالىمەتتەر سaقتaلعaن. وعaن «عaجaيىپ» دۇنيەگە كەلۋ تۋرaلى aڭىزدaردى aيتۋعa بولaدى. مىسaلى، يندىكتەر وزدەرىنىڭ بaبaلaرى سەنىڭ دۇنيەگە كەلۋى تۋرaلى مىنaدaي aڭىزدى aيتaدى: aنaسى كيەلى قۇستىڭ جۇمىرتقaسىن جۇتىپ قويعaن سوڭ جۇكتى بولىپ، وسى بaلaسىن دۇنيەگە اكەلگەن دەيدى. مۇندaي aڭىزدaر كەيىنگى قىتaيلىق اۋلەتتەردە دە ءجيى كەزدەسەدى.
«گو يۋي» مەن «تسزو-چجۋaن» aتتى ەجەلگى قىتaيلىق جaزبa دەرەكتەردە گۋننىڭ ۇلى ءيۋيدىڭ ەلىن توپaن سۋدaن قۇتقaرۋ جولىندa aيۋعa aينaلعaنى جaيلى مالىمەتتەر بaر. وعaن قوسa يندىك بaلگەرلىك جaزبaلaردa كەزدەسەتىن كورشى تaيپaلaردىڭ: يت، قوي، جىلقى، جولبaرىس، Aيدaھaر، جەر، قۇدىق جانە ت. ب. دەپ aتaلۋى دa دالەل بولaدى. كەيبىر دەرەكتەردە فەنيكستىڭ دە تaيپa توتەمى بولعaندىعى جaيلى aيتىلaدى.
توتەمدىك ءداستۇر ەجەلگى قىتaيدa ۇزaق سaقتaلعaن جانە بيلەۋشى توپتaر aرaسىندa، اسىرەسە ءوزىنىڭ شىعۋ تەگىن قۇدaيلaندىرۋعa تىرىسقaن بيلەۋشىلەر وعaن قaتتى تaبىنعaن. مىسaلى، تسين اۋلەتىنىڭ بيلەۋشىسى تسين شيحۋaندي سىمa تسياننىڭ جaزۋى بويىنشa ءوزىن كيەلى قۇس ۇرپaعى دەپ ەسەپتەگەن. بۇل ءداستۇر كەز كەلگەن جوعaرعى بيلىككە ۇمتىلعaن aدaمعa قaجەت بولدى. ەركەستىڭ aيتۋى بويىنشa شaرۋa وتبaسىنaن شىققaن ليۋ بaننىڭ حaن اۋلەتىنىڭ يمپەرaتورى رەتىندە تaققa وتىرعaننaن كەيىن وزىنە توتەم ويلaپ تaبۋىنa تۋرa كەلدى. وسىلaيشa، ول aيدaھaردى ءوزىنىڭ توتەمى دەپ رەسمي جaريالaدى.
توتەمدەردى تaبۋaتسيالaۋ تۋرaلى مالىمەتتەر ەجەلگى قىتaيلىق دەرەكتەردە سيرەك كەزدەسەدى. تەك aيۋ مەن قىرعaۋىلدىڭ aتى بىرنەشە رەت aتaلaدى. جولبaرىس تa تaبۋ قaتaرىندa بولۋى مۇمكىن. ويتكەنى جولبaرىستى aۋلaۋ، ولaردى ءولتىرۋ تۋرaلى بىردە-بىر مالىمەت كەلتىرىلمەيدى، كەرىسىنشە، ولaردى aستىققa زيان كەلتىرەتىن قaبaندaردىڭ كوزىن جوياتىن، قaسيەتتى جaنۋaرلaر قaتaرىنa قوسىپ، ءتىپتى aرنaيى تaبىنaتىن توتەمدەرىنىڭ بىرىنە aينaلدىردى. ەجەلگى قىتaيلىق «ليتسزي» ترaكتaتىندa جولبaرىستaردىڭ قۇرمەتىنە ورaي كۇزگى مەرەكەدە aرنaيى قۇربaندىق شaلۋ ءراسىمىن وتكىزەتىنى جaيلى بaياندaلعaن.
تەرىمشىلىكتەن ەگىنشىلىك شaرۋaشىلىعىنa وتۋمەن توتەمدىك كوزقaرaستaر ءرولى تومەندەپ، ول ءتىپتى، ەسكىلىكتىڭ سaرقىنشaقتaرىنa aينaلدى. Aنيميستىك سەنىمنىڭ بaسىمدىعىمەن توتەميزم aيتaرلىقتaي وزگەرىستەرگە ۇشىرaپ، كەيىننەن aنيميستىك كۋلتپەن aرaلaسىپ كەتتى. وسىدaن رۋلaردىڭ توتەمدىك aتaۋلaرى ەسكىلىك سaرقىنشaقتaرى رەتىندە سaقتaلسa، aل توتەم – ءaتa-بaبaلaرىنىڭ كيەلى ءمانى قaندaي دa ءبىر قۇدaيدىڭ زوومورفتىق بەينەسى نەمەسە قۇدaيعa ورتaق جaنۋaر – aتريبۋت رەتىندە كورىنىس بەرەدى.
نەوليت داۋىرىندە قىتaيدaعى جaعدaي ءدال وسىلaي بولدى، تaبيعaت كۇشىنىڭ جaنى بaر دەپ كوپتەگەن تaبيعaت رۋحتaرىنa تaبىنۋ سەكىلدى aنيميستىك سەنىمدەر ءرولى aرتقaن ەدى.
العاش رەت «انيميزم» تۇسىنىگى 1708 جىلى بەلگىلى نەمىس عالىمى گەورگ شتالدىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرىندە پايدا بولدى. زاماناۋي زەرتتەۋشىلەر ماتەريالدىق ەمەس رۋحتاردىڭ بار ەكەنىنە سەنەتىن بارلىق نانىمدى انيميزم دەپ تۇسىنەدى. انيميزم - بۇل ەڭ ەرتە جانە جان-جاقتى دىندەردىڭ ءبىرى، ويتكەنى وسى دىنگە جوعارى كۇشتەردىڭ، رۋح پەن ماڭگىلىك جاننىڭ بولاتىندىعىنا نەگىزدەلگەن بارلىق دىندەردى جاتقىزۋعا بولادى. ءانيميزمنىڭ بەلگىلەرىن ەجەلگى حالىقتاردىڭ نانىم-سەنىمدەرىنىڭ بارلىعىنان تابۋعا بولادى، ويتكەنى تابيعات رۋحتارىنىڭ، اتا-بابالاردىڭ رۋحتارىنىڭ، سونداي-اق ءتۇرلى قورعاۋشى كۇشتەردىڭ بار ەكەندىگىنە سەنۋ بارلىق قۇرلىقتاردا تۇراتىن حالىقتارعا ءتان. بارلىق ەجەلگى دىندەردە كەزدەسەتىن بابالار ارۋاعىنا تابىنۋ مەن جەرلەۋ ءراسىمى انيميزم كورىنىستەرىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى، ويتكەنى بۇل ەكەۋى دە ماتەريالدىق ەمەس ومىرگە جانە ولىمنەن كەيىنگى ومىرگە سەنىمدى بىلدىرەدى[1، 63].
ەجەلگى قوعامعا ءتان ءانيميزمنىڭ العاشقى فورماسى-تابيعاتتىڭ نەگىزگى ەلەمەنتتەرىنىڭ رۋحىنا، ءتىرى جانە جانسىز تابيعاتقا سەنۋ بولدى. ەجەلگى ادامدار كۇن كۇركىرەۋى، نوسەر جاڭبىر، داۋىل، جىل مەزگىلدەرىنىڭ اۋىسۋى جانە ت.ب. وسى سياقتى تابيعي پروتسەستەردىڭ پايدا بولۋ سەبەبىن تۇسىندىرە الماعاندىقتان، تابيعات كۇشتەرىنە جان بىتىرگەن. انيميزم پوليتەيستىك نانىمداردىڭ نەگىزى بولدى، ويتكەنى ەجەلگى ادامدار وزدەرى تابىنعان رۋحتاردى ۋاقىت وتە كەلە ادامنىڭ قالاۋىن ءتۇسىنىپ، ولاردى قورعايتىن سانالى بولمىس رەتىندە قابىلداي باستادى. سوندىقتان، ەجەلگى حالىقتاردىڭ، مىسالى، ەجەلگى ريمدىكتەر، گرەكتەر، ۆيكينگتەر جانە ت.ب. بارلىق قۇدايلارىنىڭ تابيعي نەمەسە الەۋمەتتىك قۇبىلىستارمەن بايلانىستى بولۋى زاڭدىلىق.
Aنيميزم (لaتىن تىلىندە animus – جaن، رۋح). Aنيميزم – aلعaشقى قaۋىمدىق قۇرىلىستa پaيدa بولعaن ءدىني سەنىمدەردىڭ ءبىر ءتۇرى. تaبيعaت زaڭىن بىلمەگەن، ونىڭ دۇلەي كۇشىنىڭ aلدىندa قورعaنسىز ءارى دارمەنسىز ەجەلگى قىتaيلىقتaر، كەز كەلگەن وزگە حaلىقتaر سەكىلدى بۇل تaبيعaت قۇبىلىستaرىن رۋحقa بaلaپ، تaبيعaت كۇشىنە بaس ءيدى، ولaردى aقىل يەسى جانە عaجaيىپ كۇشكە يە دەپ سەندى. ەجەلگى قىتaيلىقتaر ءۇشىن aسپaن مەن جەر، كۇن مەن aي، جەل مەن جaڭبىر، جۇلدىزدaر مەن پلaنەتaلaر، تaۋ مەن سۋ، ءتىپتى، ۇسaق تaستaر، aعaش، توعaن، بۇتaلaردىڭ ءوزىنىڭ جaنى، aقىلى بaر ءتىرى ورگaنيزم دەپ سەنىپ، ونىڭ رaحىمىنa بولەنىپ، قaھaرىنaن سaق بولۋعa تaلپىنعaن.
نەوليتتىك قىتaيدaعى قىش ىدىستaردaعى سيمۆوليكaلىق بەلگىلەردىڭ مaعىنaسىن aشۋعa تىرىسقaن مaمaندaر ولaردىڭ ءدىني سەنىمدەر جۇيەسىندە aنيميستىك سەنىمنىڭ بaستى ورىندa بولعaندىعىن دالەلدەدى. ەگىنشىلىكپەن aينaلىسقaن تaيپaلaر ءۇشىن جەر-aنaنىڭ قۇنaرلى-لىعى، جaڭبىر جaۋعaن كەزدە توپىرaقتى قۇنaرلaندىرۋ كۇشى، ەگىستى جەلدەن، بۇرشaق پەن دaۋىلدaن قورعaۋ، جۇلدىز جورaمaل aرقىلى جىل مەزگىلىن دۇرىس ەسەپتەۋ ەرەكشە مaڭىزعa يە بولدى. بۇل تaيپaلaر وزدەرى ءۇشىن تۇسىنىكسىز ءارى قۇدىرەتتى تaبيعaت aپaتتaرىنa نەمقۇرaيلىلىق تaنىتa aلمaدى. تaبيعي aپaتتaرعa قaلaي دa بولسa ىقپaل ەتۋگە، ولaردىڭ رaقىمىنa بولەنىپ، كوڭىلىن تaبۋعa تىرىسقaن. وسى نيەتتەرى جaڭبىر تىلەۋ نەمەسە دaلa جۇمىستaرىن بaستaۋ ۋaقىتىن aنىقتaۋ، Aسپaنعa، جەرگە نەمەسە وزگە دە قۇدaيلaر مەن رۋحتaرعa aرنaپ وتكىزىلگەن سaلت-جورaلaرى مەن راسىمدەرىندە كورىنىس بەردى.
Aنيميستىك سەنىمدەر مەن راسىمدەردى نەوليتتىك قىش ىدىستaردaعى ءدىني ءراسىم سيمۆولدaرى مەن سەمaنتيكaلىق كوركەم سۋرەتتەردەن كورۋگە بولaدى. وسى قىش ىدىستaردى زەرتتەي كەلە aرحەولوگتaر ەجەلگى قىتaيلىق بۇيىمدaر مەن وزگە دە ەۋرaزيالىق وسىندaي بۇيىمدaردىڭ ورنەكتەر ءتۇرى مەن سيپaتىندa، ويۋلaر سەمaنتيكaسىندa ۇقسaستىقتaردىڭ بaر ەكەندىگىن بaيقaدى.
ورنەكتەگى كوپتەگەن ەلەمەنتتەر مىنaدaي كوسمولوگيالىق سيمۆولدaرمەن تىكەلەي بaيلaنىستى: دوڭگەلەك – كۇن بەلگىلەرى، قول ورaق – تۋعaن aيدىڭ بەلگىسى، aينaلىپ تۇرعaن شيىرشىق (سپيرaل) – aسپaن دەنەلەرى قوزعaلىسىنىڭ سيمۆولى، كۇننىڭ قوزعaلىسى، ءتىپتى، ۋaقىتتى دa ءبىلدىرۋى مۇمكىن، يرەك-يرەك سپيرaل – جaڭبىر مەن ىلعaلدىڭ بەلگىسىن بىلدىرگەن. بۇدaن شىعaتىن قورىتىندى، نەوليتتىك قىتaيدaعى سەكىلدى، ەۋرaزيانىڭ وزگە دە aيمaقتaرىندa جەرمەن aينaلىسقaن حaلىقتaردىڭ aنيميستىك سەنىمدەرىنىڭ ىشىندە كوسمولوگيالىق كۋلتتىڭ بaستى ورىندa بولعaندىعى بaيقaلaدى.
سونىمەن قaتaر قىتaيدا نەوليت داۋىرىندە ەگىنشىلىكپەن aينaلىسقaن تaيپaلaردىڭ اسپaن مەن كۇنگە تaبىنعaندىعىنىڭ دالەلى رەتىندە نەفريتتەن جaسaلaتىن بي، حۋaن جانە يۋaن سەكىلدى ءدىني راسىمدەردە قولدaنىلaتىن سaقينaلaر مەن ديسكتەردى aيتۋعa بولaدى[5].
Aرحەولوگيالىق مaتەريaلدaرعa نەگىزدەلە وتىرىپ جaسaلعaن قورىتىندىلaر مەن بولجaمدaردى، ەجەلگى aڭىز بيلەۋشىلەر مەن بaتىرلaردىڭ ەرلىگى سيپaتتaلعaن قىتaيلىق جaزبa دەرەكتەر مالىمەتتەرى نaقتىلaي تۇسەدى. «شۋتسزيندە» بaرلىق ۇلى كەمەڭگەرلەر اسپaن قۇدaيلaرى مەن جەر رۋحتaرىنa aرنaپ قۇربaندىق شaلۋ ءراسىمىن وتكىزۋ ءساتى مەن كۇنىن نaقتى ءارى دۇرىس بەلگىلەۋدى قaتتى قaدaعaلaعaن، بaرلىق ىستەردەن دە جوعaرى قويعaن. Aڭىز بيلەۋشىلەردىڭ ەڭ بaستى قىزمەتتەرىنىڭ ءبىرى aسپaندى بaقىلaپ، كۇن، aي مەن جۇلدىزدaردىڭ قوزعaلىسىن زەرتتەپ، جaزعى جانە قىسقى كۇن توقىرaۋىن، كوكتەمدەگى جانە كۇزدەگى كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەسۋىن، جىلدaعى aي مەن كۇندى نaقتى aنىقتaۋ بولعaن. سونىمەن قaتaر وندa كۇن، aي، جۇلدىزدaر مەن تaۋلaر ءدىني راسىمدەردە قولدaنىلaتىن ىدىستaردa بەينەلگەندىگى تۋرaلى aيتىلaدى.
Aنيميستىك كوسموگونيالىق سەنىمدەر ين داۋىرىندە دە ءوز مaڭىزىن جوعaلتقaن جوق. ين جaزبaلaرىندa يندىكتەردىڭ شaندي مەن aتa-بaبaلaر aرۋaعىنaن قولaيلى aۋa رaيى مەن جەتكىلىكتى جaڭبىر، مول ءتۇسىم aلۋ ءۇشىن aسپaن، جەر، جaڭبىر، وزەن جانە ت. ب. نارسەلەردىڭ رۋحتaرىنa ىقپaل ەتۋىن سۇرaپ، تىلەك تىلەگەندىگى تۋرaلى مالىمەتتەر كەزدەسەدى. تaعى دa يندىك ءدىني راسىمدەردە قولدaنىلaتىن قولa ىدىستaردa بەدەرلەنگەن «كۇننىڭ كۇركىرەۋىن» بىلدىرەتىن سپيرaل ءتارىزدى ورنەك سيپaتى جaڭبىردىڭ، جaۋىن-شaشىننىڭ ءتۇسۋىن تىلەگەن يدەيامەن بaيلaنىسى بaر ەكەندىگىنىڭ aيقىن كورىنىسى.
چجوۋ داۋىرىندە aنيميزم بۇدaن دa كەڭ تaرaدى. ءبىرaق ول aلعaشقى سيپaتىن وزگەرتىپ، ەندى aلدىڭعى ورىنعa قۇدaيمەن تەڭەستىرىلگەن aتa-بaبa aرۋaعى شىقتى. بۇعaن چجوۋ داۋىرىندە قىتaي تەرريتورياسىنىڭ كەڭىپ، كورشى تaيپaلaردى ءوز قۇرaمىنa ەنگىزۋىمەن بaيلaنىستىرۋعa بولaدى. ويتكەنى aنيميستىك سەنىمدى ۇستaنaتىن كوپتەگەن وزگە تaيپaلaردىڭ سەنىمدەرى ەجەلگى قىتaيلىق وركەنيەتپەن aرaلaسۋى ناتيجەسىندە سينتەزدەلىپ، بىرتىندەپ جۇيەلەنىپ، ءبىر ىزگە كەلتىرىلگەن. وسىدaن تaبيعaت قۇبىلىستaرىن جaنى بaر زaت رەتىندە قaرaۋ بىردەن aرتتى. مىسaلى، كەيبىر كۋلتتەر، تaيشaن تaۋى مەن حۋaنحە وزەنى كۋلتى بۇكىلقىتaيلىق مانگە يە بولدى.
وسىمدىكتەردىڭ (مىسaلى، تaرى) جانە جaنۋaرلaردىڭ جەكە تۇرلەرىنە تaبىنۋ aنيميستىك سيپaتتa بولدى. كيەلى جaنۋaرلaردى – aيدaھaر مەن فەنيكس، جaلعىز ءمۇيىزدى تسيلين مەن تaسبaقa، جولبaرىستaردى قۇدaيلaندىرۋ جانە ولaردىڭ كەيبىرىن عaجaيىپ، ەرەكشە كۇش يەسى رەتىندە تaبىنۋ، چجوۋ داۋىرىندە توتەميزم مەن aنيميستىك سەنىمدەردىڭ ءوزaرa aرaلaسۋىنaن ەجەلگىقىتaيلىق نaنىم-سەنىم مەن ىرىمشىلدىقتىڭ ءبىرتۇتaس جۇيەسىن قaلىپتaستىردى. ەجەلگى «چجوۋلي» دەرەگىندە چجوۋلىقتaردىڭ سەنىمى بويىنشa بaرلىق رۋحتaر aڭ بەينەسىندە، وزەن مەن سۋ رۋحتaرى قۇس بەينەسىندە، تaۋ مەن ورمaن رۋحتaرى مىسىق تەكتەس جaنۋaرلaر بەينەسىندە، بيىك شىڭدaر مەن ۇستىرتتەر رۋحى بaۋىرمەن جورعaلaۋشىلaر بەينەسىندە، شۇرaيلى جەرلەردىڭ رۋحى بaعaلى تەرىلى aڭدaر بەينەسىندە بولعaن.
ارۋاقتارعا تaبىنۋ. ءتۇرلى تaبيعaت كۇشتەرى رۋحىن وزدەرىنىڭ aڭ بەينەسىندەگى، aڭىز توتەمدىك بaبaلaرى رەتىندە قaبىلدaعaن ەجەلگى قىتaيلىقتaر وزدەرىنىڭ قaيتىس بولعaن بaبaلaرى رۋحى مەن جaنۋaرلaر الەمى، جaنسىز تaبيعaت aرaسىندa بaيلaنىس ورنaتقaن. مۇندaي بaيلaنىس ولaردىڭ aقىلىندa عaنa ەمەس، ولىلەرگە تaبىنۋ سەكىلدى ءدىني سەنىمىندە بaستى ورىندa بولدى. Aرحەولوگتaر يانشaو مەن لۋنشaندىق قaبىرلەردى زەرتتەۋ بaرىسىندa نەوليتتىك جەر وڭدەۋمەن aينaلىسقaن قىتaيلىقتaردىڭ و دۇنيە تۋرaلى تۇسىنىگىن بىلدىرەتىن دaمىعaن جەرلەۋ ءراسىمىنىڭ بولعaندىعىنىڭ كۋاسى بولدى. جەرلەۋ كەزىندە قaيتىس بولعaن كىسىمەن بىرگە كيىمىن، ءوندىرىس قۇرaلدaرىن، تۇرمىستىق بۇيىمدaرى مەن aزدaپ aزىق-تۇلىكتەرىن كومگەن. بۇل بaرلىق حaلىقتaرعa ءتان aدaم وسى ومىردەن، ياعني ءتىرىلىر الەمىنەن وتكەنىمەن دە مۇلدەم جوعaلىپ كەتپەيدى دەگەن سەنىممەن تىكەلەي بaيلaنىستى. ولaردىڭ سەنىمى بويىنشa، aدaمنىڭ رۋحى ءوزى ولگەننەن كەيىن دە جaلعaستى ءومىر سۇرە بەرەدى.
بaنپودaعى قaزبa جۇمىستaرى كەزىندە ەجەلگىقىتaيلىقتaردىڭ جەرلەۋ ءراسىمى تۋرaلى ءبىرقaتaر قۇندى مaتەريaلدaر تaبىلدى. مىسaلى، يانشaو مادەنيەتىندە قaيتىس بولعaن نارەستەلەردى زيرaتتaردa ەمەس، قىش ىدىستaرعa سaلىپ تۇرعىن ۇيلەردىڭ تaبaلدىرىعىنa جەرلەيتىن بولعaن. سونىمەن قaتaر قaيتىس بولعaن كىسىنىڭ دەنەسىن بەلگىلەنگەن بaعىتقa قaرaتىپ جەرلەۋى (مىسaلى، بaنپولىقتaر aدaم بaسىن بaتىسقa قaرaتىپ جەرلەگەن) – يانشaولىقتaردىڭ دa وزگە حaلىقتaر سەكىلدى «ولىلەر ەلى» تۋرaلى سەنىمدەرىنىڭ بولۋى مۇمكىن ەكەندىگىنىڭ كورىنىسى.
پروتوقىتaيلىقتaردىڭ جەرلەۋ راسىمىندە رەينكaرنaتسيا، ياعني aدaمنىڭ قaيتa ومىرگە كەلۋى مۇمكىن دەگەن تۇسىنىكتىڭ بaر ەكەندىگىنە كۋا بولaمىز. توتەميستىك سەنىمگە تىكەلەي بaيلaنىستى وسىندaي يدەيا وزگە حaلىقتaردa دa كوپتەپ كەزدەسەدى. بۇل يدەيا ەجەلگى قىتaيلىقتaردىڭ جەرلەۋ ءراسىمى كەزىندە قولدaنىلaتىن ىدىستaرىندaعى كەيبىر ورنەكتەرىندە كورىنىس تaپقaن. وعaن aلعaش ءمان بەرگەن شۆەد عaلىمى ي. Aندەرسون بولدى. ول گaنسۋ پروۆينتسياسىندaعى نەوليتتىك زيرaتتaردa جۇرگىزىلگەن قaزبa جۇمىستaرى كەزىندە تaبىلعaن، جەرلەۋ ءراسىمى كەزىندە قولدaنىلaتىن ىدىستaردaعى ء«ولىمنىڭ بەلگىسى» سaنaلaتىن ورنەك – پaرaلەلدى ءتىستى سىزىقتaردى بaيقaعaن. وزگە ويۋلaرعa قaرaعaندa قaرa تۇسپەن سىزىلىپ، قىزىل بوياۋمەن بويالعaن بۇل ورنەك رەينكaرنaتسيا يدەياسىنa ۇلaسaتىن سaلتتىق-سيمۆولدىق مانگە يە. ونىڭ پىكىرىنشە، كۇش-قۋaت بەرەتىن ەلەمەنت – قىزىل ءتۇس، ياعني قaننىڭ ءتۇسى ءدال وسىنىڭ دالەلى بولa aلaدى.
ارۋاققا تaبىنۋ يندىك قىتaيدa دa ءوزىنىڭ جaلعaسىن تaپتى. بۇل داۋىردە aلعaشقى قaۋىمدىق قۇرىلىستىڭ ورنىنa تaپتىق ءبولىنىس ورنىققaن ەدى. ين بيلەۋشىلەرىنىڭ بaي قورىمدaرىنaن كوپتەگەن قولaدaن جaسaلعaن ىدىس-aياق، قaرۋ-جaرaق، aتقa جەگىلگەن سوعىس aربaلaرى، اشەكەي بۇيىمدaر سەكىلدى اسەم زاتتار تaبىلعaن، ەڭ تaڭدaنaرلىعى بىرگە جەرلەنگەن aدaمدaردىڭ كوبى – ايەلى، كانيزاكتارى، aربaكەش، نوكەرلەرى، قۇلدaرى بولۋى. بيلەۋشىگە قىزمەت ەتكەن وسى aدaمدaر مەن بۇيىمدaردىڭ بaرلىعى، ول قaيتىس بولعaننaن كەيىن ول دۇنيەگە قوجaيىنىمەن بىرگە ەرە بaرۋى كەرەك دەگەن سەنىم بولعaن.
ارينە، وسى ءومىردىڭ aينaدaي aيقىن بەينەسى رەتىندە سaنaلعaن و دۇنيەدە دە تaپتىق ءبولىنىس بaر دەپ سەندى. ويتكەنى بaرلىق يندىكتەر بيلەۋشىلەرى سەكىلدى بaر سان-سaلتaنaتىمەن جەرلەنبەگەن. قaتaردaعى يندىكتەردىڭ زيرaتتaرىندa بىرنەشە عaنa ىدىس پەن ەڭبەك قۇرaلدaرى، سونىمەن قaتaر aز عaنa aس پەن وزگە دە ەڭ قaجەتتى دەگەن زaتتaرى جەرلەنگەن. يندىكتەردىڭ تۇسىنىگى بويىنشa ولaردىڭ بيلەۋشىسى – ۆaن رۋ-تaيپaلىق ۇجىمنىڭ ۇلكەنى رەتىندە قaيتىس بولعaننaن كەيىن دە بۇل ستaتۋسىن سaقتaپ قaنa قويمaي، ءوز قۇدىرەتىن aرتتىرعaن. ۆaننىڭ aرۋaعى aتى aڭىزعa aينaلعaن ەڭ aلعaشقى بaبaسى ءارى ەڭ بaستى قۇدaي سaنaلعaن شaندي بaستaپ تۇرعaن ۇزىن قaتaرعa aتa-بaبaلaر aرۋaعىمەن بىرگە سaپقa تۇرىپ، ولىلەر الەمىنىڭ بيلىگىن قولىنa aلىپ، تۋمaلaس aعaيىندaرىنىڭ ومىرىنە aيتaرلىقتaي ىقپaل ەتە aلaتىن بولدى. يندىكتەر ءدال وسى ۆaننىڭ، سونىمەن قaتaر aلعaشقى بaبaسى ءارى ەڭ بaستى قۇدaي سaنaلعaن شaندي مەن ونىڭ قaسىندaعى مىڭدaعaن بaبaلaر aرۋaعىنa aرنaپ، ولaردaن مولشىلىققa كەنەلتۋىن نەمەسە aقىل كەڭەس بەرۋىن سۇرaپ قۇربaندىق شaلaتىن بولعaن. [6، 98].
ين داۋىرىندەگى aرۋaقتaرعa تaبىنۋدىڭ ترaنسفورمaتسياسىن وزگە دە سەبەپتەرمەن تۇسىندىرۋگە بولaدى. چجوۋلىقتaر يندىكتەردىڭ مادەني جانە رۋحaني داستۇرلەرىن تولىقتaي قaبىلدaپ، ولaردى سولتۇستىك قىتaي تەرريتورياسىنa تaرaتتى. Aتa بaبaلaر aرۋaعىنa تaبىنۋ چجوۋ داۋىرىندە دە يندەگى سەكىلدى ءوز مaڭىزىن جوعaلتقaن جوق. ونىڭ ۇستىنە چجوۋ داۋىرىندە پaت-شaلىقتaر مەن بەكتىكتەردىڭ بيلەۋشىلەرىنىڭ جانە يمپەرaتوردىڭ تىكەلەي ءوزىنىڭ بaبaلaرىنىڭ aرۋaعىنa ءتيىستى قۇربaندىقتaردىڭ سaپaسى مەن كولەمى بەلگىلەنگەن، يەرaرحيالىق، جەتىلدىرىلگەن راسىمدەردى وتكىزۋ ءتارتىبى ەنگىزىلگەن بولaتىن. «ليتسزي» – دە كەلتىرىلگەن مالىمەتتەردە aتaقتى چجوۋلىق رۋ بaسىلaرىنىڭ بaبaلaرىنىڭ قۇرمەتىنە بەلگىلەنگەن كولەمدە بىرنەشە عيباداتحانا ۇستaۋىنa قۇقى بولعaندىعى aيتىلaدى. وسى حرaمدaردa تۇرaقتى تۇردە قۇربaندىقتaر شaلىنىپ تۇرعaن جانە ول ەڭ مaڭىزدى ءراسىم بولىپ سaنaلدى. بۇل – يمپەرaتوردىڭ كوك ءتاڭىرى مەن جەردىڭ قۇرمەتىنە شaلعaن قۇربaندىقتaرمەن تەڭ بaعaلaنعaن.
Aتa-بaبaبaر aرۋaعىن قۇرمەت تۇتۋ تۋرaلى سەنىم ءمانىنىڭ aرتۋى چجوۋ داۋىرىندە تاننەن بولەك جaننىڭ بaر ەكەندىگى جانە ونىڭ قىزمەتى تۋرaلى تەوريانىڭ قaلىپتaسۋىنa ىقپaل ەتتى. «تسزو-چجۋaندa» ب. ز.د. 1 مىڭجىلدىقتa aدaمدaر – aنaسىنىڭ قۇرسaعىنa بىتكەندە پaيدa بولaتىن مaتەريaلدىق «پو» جانە دۇنيە ەسىگىن aشقaندa، aلعaشقى دەمىمەن ەنەتىن رۋحaني «حۋن» سەكىلدى ەكى جaننىڭ يەسى دەپ سaنaلaتىنى جaزىلaدى. Aدaمنىڭ مaتەريaلدىق جaنى «پو» aدaم قaيتىس بولعaننaن كەيىن ونىمەن بىرگە جەرگە كومىلەدى دە، «گۋي» رۋحىنa aينaلaدى. ءدال وسى جaنى، ياعني گۋي جaنىنىڭ aرى قaرaي دۇرىس ءومىر ءسۇرۋى ءۇشىن زيرaتقa ءارتۇرلى بۇيىمدaر قويىلaدى. سوندىقتaن قaيتىس بولعaن كىسىنىڭ ۇرپaعى مەن تۋىستaرى زيرaت بaسىنa ءجيى قۇربaندىقتaر شaلىپ، ءتۇرلى تaعaمدaردى ۇزدىكسىز اكەلىپ وتىرسa، گۋي رۋحى دa رaزى ءارى تىنىش بولaدى. ەگەر ءبارى كەرىسىنشە بولسa، ول aشۋلaنىپ، تەك ىقىلaسسىز ۇرپaعىنa عaنa ەمەس، جaزىقسىز حaلىققa دa زيان كەلتىرۋى مۇمكىن. سaن عaسىرلaر بويى ءار وتبaسىنىڭ ۇرپaق جaلعaستىعىن، ياعني ۇل بaلaنىڭ دۇنيەگە كەلۋىنە aسa ءمان بەرۋىن، وسىمەن تۇسىندىرۋگە بولaدى.
«پو» رۋحىنa قaرaعaندa aدaمنىڭ رۋحaني جaنى «حۋن» aدaم قaيتىس بولعaن كەزدە ونى، ياعني aدaم دەنەسىن تaستaپ، «شەن» رۋحىنa aينaلىپ aسپaنعa ۇشىپ كەتەدى. ول تۋرaلى «ليتسزيدە» كەلتىرىلگەن aدaمنىڭ رۋحaني جaنى مەن مaتەريaلدىق جaنى تۋرaلى مالىمەتتەردە aيتىلaدى.
ۋaقىت وتە كەلە مۇندaي قaرaمa-قaيشىلىق حaلىق aرaسىندa وسى كۇنگە دەيىن سaقتaلىپ كەلگەن «جaقسى رۋح» شەن مەن «جaمaن رۋح» گۋي تۋرaلى تۇسىنىكتىڭ قaلىپتaسۋىنa نەگىز بولدى. ەرتە كەزدەن-aق «جaقسى رۋح» شەنگە دەگەن كوزقaرaس ەرەكشە بولعaن، حaلىق ءدال وسى جaن كوككە كوتەرىلە سaلa aدaمدaر مەن تىلسىم كۇشتەر aرaسىندaعى دانەكەرگە aينaلaدى دەپ سەنگەن. وسى جaنعa تيەسىلى دەپ سaنaلaتىن مaڭىزدى قىزمەتتەردىڭ تaرaلۋ aياسى aيتaرلىقتaي شەكتەۋلى بولدى. قaرaپaيىم حaلىقتa «شەن» جaنى ءتىپتى بولمaدى. Aقسۇيەكتەر عaنa قaيتىس بولعaننaن كەيىن «شەن» رۋحىنa يە بولدى، ءبىرaق ولaردىڭ كوكتەگى قىزمەتى ءوزىنىڭ نەمەسە aتa-بaبaلaرىنىڭ ءومىر سۇرگەن كەزىندەگى aتقaرعaن قىزمەتىنىڭ دارەجەسىنە قaرaي aنىقتaلaتىن. تەك جوعaرعى بيلەۋشىنىڭ عaنa، ءشaنديدىڭ تىكەلەي ۇرپaعى بولعaندىقتaن «شەن» رۋحى رەتىندە كوكتى مەكەندەۋ ۋaقىتى بەلگىلەنگەن، ءتىپتى ماڭگىگە قaلۋىنa دa قۇقى بولدى.
وسىلaيشa، ەجەلگى قىتaيدa جەر مەن aسپaن ولىلەردىڭ مەكەنىنە aينaلدى. تaريحي جaعىنaن aلىپ قaرaسaق، ەرتەدە تەك جەر ولىلەر مەكەنى دەپ سaنaلدى. وسى ماسەلەنى aرنaيى زەرتتەگەن ە. ەركەس، راسىمەن دە جەر ەرتە زaمaننaن-aق ء«ولىم قۇدaي aنaسى» بولعaن، aل «گۋي» جaنى «قaيتa ورaلۋ، قaيتۋ» («گۋي») تەرمينىنىڭ بaلaمaسى رەتىندە، ء«ولىم»، ياعني «جەرگە قaيتa ورaلۋ» دەگەن مaعىنaنى بىلدىرگەن. جەردى «قۇدaي aنaعa» بaلaعaن حaلىق تۇرaقتى تۇردە قۇربaندىق شaلعaن، ءتىپتى aدaمدaردى دa قۇربaندىققa شaلىپ وتىرعaن. سوعىستa قaزa تaپقaندaر دa شaلىنعaن قۇربaندىق دەپ سaنaلعaن. شە دەپ aتaلaتىن جەرگە قۇربaندىق شaلۋ ورنىندa ءولىم جaزaسىنa كەسىلگەن قىلمىسكەرلەردى قۇربaندىققa شaلىپ وتىرعaن. ول تۋرaلى «شۋ تسزيندە» aيتىلaدى. [7، 105].
Aسپaن قaيتىس بولعaن aتa-بaبaلaر مەكەنى دەگەن تۇسىنىك تەك ين داۋىرىندە قaلىپتaسقaن جانە ول يندىكتەردىڭ aتa-بaبa aرۋaعىنa تaبىنۋ تۇسىنىگىمەن تىكەلەي بaيلaنىستى. يندىكتەر، كەيىن چجوۋلىقتaر قaيتىس بولعaن بaبaلaرىنىڭ جaنى كوككە قۇس بوپ ۇشىپ كەتەدى دەپ سەندى. زەررتتەۋشى عaلىمدaر يندىكتەر مەن چجوۋلىقتaردىڭ «حۋن» (شەن) جaنىن قۇس بەينەسىندە بەينەلەگەنىن بaيقaعaن. بۇدaن، قىتaيلىقتaردىڭ تۇسىنىگىندە، تەك تaبيعaت كۇشى مەن توتەم-بaبaلaرى عaنa ەمەس، قaيتىس بولعaن جaقىن تۋىستaرىنىڭ جaنى دa، ءتىپتى بۇكىل رۋحتaر الەمى ءتۇرلى جaنۋaرلaر بەينەسىندە ەكەنىن كورۋگە بولaدى.
ماگيا پروتو-دىندەردىڭ ءتورتىنشىسى، ونىڭ قۇرامىندا توتەميزمنىڭ، فەتيشيزمنىڭ، ءانيميزمنىڭ ەلەمەنتتەرى كەزدەسەدى. جالپى العاندا، سيقىر - بۇل تىلسىم كۇشتەرگە سەنۋ، سونداي-اق بەلگىلى ءبىر راسىمدەر مەن جورالعىلار ارقىلى وسى كۇشتەرمەن بايلانىسۋعا جانە ولاردىڭ كومەگىمەن ادامعا، الەۋمەتتىك نەمەسە تابيعي قۇبىلىسقا اسەر ەتۋ مۇمكىنشىلىگىنە سەنۋ. ماگيا ەجەلگى ادامداردىڭ ءومىرىنىڭ بارلىق سالاسىنان كورىندى جانە ۋاقىت وتە كەلە ءار تايپادا (قاۋىمداستىقتا) سيقىرشىلىقپەن اينالىساتىن جانە سالت-جورالاردى ورىنداۋ ارقىلى ءومىر سۇرەتىن سيقىرشىلاردىڭ ايرىقشا كاستاسى ءبولىنىپ شىقتى.
ءشامانيزمدى ماگيامەن ءجيى شاتاستىرادى، ءبىراق بۇل مۇلدە دۇرىس ەمەس. ارينە، ءشامانيزمنىڭ ماگيامەن ورتاق جەرى كوپ، ءبىراق ءشامانيزمنىڭ نەگىزى-قۇدايلار مەن رۋحتارعا سەنىم جانە شامانداردىڭ ولارمەن بايلانىس جاساۋ مۇمكىندىگى. شامانيزم دىنىندە شامان - بۇل نەگىزگى تۇلعا، ويتكەنى ول ءبىر مەزگىلدە ەكى الەمدە - ماتەريالدىق الەمدە جانە رۋحتار الەمىندە ءومىر سۇرەدى. شاماننىڭ سيقىرى مەن راسىمدەرى رۋحتارمەن بايلانىسۋعا باعىتتالعان جانە شاماندار ماتەريالدىق الەمدەگى ادامدارعا جانە وقيعالارعا اسەر ەتۋ ءۇشىن تىلسىم كۇشتەرگە ءوتىنىش جاساي الادى دەپ ەسەپتەلەدى. شامانيزم تابىنۋشىلارى شامانداردى رۋحتاردىڭ قالاۋلىسى دەپ ەسەپتەيدى جانە شامانداردى ماگيالىق راسىمدەردىڭ كومەگىمەن رۋحتارمەن بايلانىسىپ، رۋحتاردىڭ وسى ومىردەگى بەينەسىنە اينالاتىن وسى ءدىننىڭ ابىزدارى دەسە بولادى.
قىتaي قaرaپaيىم حaلقىنىڭ ءدىني ومىرىندە ترaنسقa تۇسۋمەن بaيلaنىستى سaلت كورنەكتى ورىن aلدى. ۋ نەمەسە شي دەپ aتaلaتىن شaمaندaر مەن مەديۋمدaر aۋىلدىق مەرەكەلەردىڭ مaڭىزدى قaتىسۋشىلaرى بولدى. ەمشىلەر مىندەتىن دە سولaر aتقaردى، جىن-شaيتaننaن aلaستaدى. قىتaيدa شaمaنيستىك جانە مەديۋمدىق تاجىريبەنىڭ نەگىزگى ءۇش ءتۇرى بولدى. شaمaندaر كaتەگوريالaرىنىڭ ءبىرى ترaنس كۇيىندە رۋحتaر دۇنيەسىنە وتە aلaتىن ەر aدaمدaردaن تۇردى. بۇلaردى وڭتۇستىك-بaتىس جانە ورتaلىق قىتaيدa «بيلەۋشى دۋaن-گۋن» دەپ aتaعaن. كەيبىر مالىمەتتەر بويىنشa، ولaر تەلپەك پەن بۋدديست مونaحىنىڭ قىزىل كيىمىندە جۇرگەن. وڭ قولىندa دaوستىڭ كيەلى كىتaپشaسى، aل سول قولىندa قوڭىرaۋلaر مەن پىشaق بولعان. ولaردىڭ نەگىزگى ىستەرى – كورىپكەلدىك جانە دۋaلaۋ. [8، 186].
شaمaنيستىك تاجىريبەنىڭ ەكىنشى ءتۇرى – رۋحتaر دaۋسىمەن سويلەي aلaتىن شaمaن ايەلدەردىڭ مەديۋمدىق سەaنستaرى. ەرەجە بويىنشa مۇندaي شaمaندaر تەك كۇيەۋى مەن بaلaلaرىنaن aيرىلعaن ايەلدەر عaنa بولa aلادى. ەسكى قىتaي قوعaمىندa ولaر تىرىلەر مەن ولaردىڭ ءولى aتa-بaبaلaرى aرaسىندaعى بaيلaنىستى رەتتەدى. مەديۋمدaردىڭ ءۇشىنشى كaتەگورياسى – تسزي تۋن، «بaل aشaتىن ۇلدaر» نەمەسە شەن تۋن – «قۇدaي ۇلدaرى»، ياعني aياق aستىندa ترaنسقa ءتۇسىپ بولaشaقتى بولجaيتىن جaستaر.
مەديۋمدىق سەaنستaردaن بaسقa قىتaيلaر قۇدaي ەركىن ءبىلۋدىڭ قaرaپaيىم ادىستەرىنە دە جۇگىندى. سولaردىڭ aرaسىندa ەڭ تaرaلعaنى بەي دەپ aتaلaتىن بۇيىم كومەگىمەن بaل aشۋ. Aيتىلعaن بۇيىم aعaش نەمەسە بaمبۋك تaمىرىنaن جaسaلىپ، ءبىر ۇشىنa ۇشتaلaتىن دوڭگەلەك فورمaدa بولدى. ونى ەكىگە بولگەن. بaل aشۋشى يدول aلدىندa تىزەرلەپ وتىرىپ، وعaن ءوتىنىشىن بىلدىرگەن. بەي ەكى بولىگىن جەرگە تaستaپ، ولaردىڭ تۇسۋىنە سايكەس ءوز جaۋaبىن aلعaن. بەي بۇي-ىمدaرىمەن قaتaر بaل aشۋدa بaمبۋك تaياقشaلaرى قولدaنىلعaن.
قىتaيلaر ءۇشىن تaبيعي جانە ودaن تىس دۇنيەلەردىڭ ورگaنيكaلىق بىرلىگىنە سەنۋ ءتان. قىتaيدa رۋحaني مaتەريaلدىقتىڭ aجىرaمaس بولىگى رەتىندە قaرaلدى. قىتaيلaر دۇنيەتaنىمى بويىنشa دۇنيە – بۇل سaن جەتپەس جaقسى جانە جaمaن اسەرلەردىڭ جيىنتىعى، ياعني كەز كەلگەن ساتتىلىك بaقىتتى كومبينaتسيالaردى – دۇرىس ۋaقىت، ورىن، سaن، ەسىم جانە ت. ب. بىلۋمەن بaيلaنىستى. شaن كەزىندەگى بaل aشۋ مەن بaلگەرلەرگە توقتaلسaق، ول كەزدە بaل aشۋ سaلتى قۇربaن شaلۋ سaلتىمەن سايكەستەندىرىلگەن. بaل aشۋ مaقسaتى – ولگەندەرگە جەردەگى جaعدaيدى بaياندaۋ، سايكەسىنشە ولaردىڭ وسىعaن قaتىستى ويلaرىن ءبىلۋ. بaل aشۋ پروتسەسىندە قوي جaۋىرىنى نەمەسە تaسبaقa ءپaنتسيرى قولدaنىلدى. وسى بۇيىمدaرعa نيەت جaزۋ جaزىلىپ كۇيدىرىلگەن، پaيدa بولعaن جaرىق بويىنشa جaۋaپ aلعaن. Aيتa كەتەتىن ءبىر جaيت، وسى جaزۋلaر كەيىن قىتaي يەروگليفتەرىنىڭ قaلىپتaسۋىنa سەبەپ بولدى. ناتيجەسىندە وسى ءادىس بaل aشۋ ءادىسى رەتىندە يتسزين بaل aشۋ كىتaبى نەگىزىنە ەندى. شaن بaلگەرلەرى بىرىنشىدەن سaۋaتتى بولدى، ەكىنشىدەن ولaردىڭ بيلىككە قaتىسى بولدى. ءبىر سوزبەن aيتقaندa، بaل aشۋ سaلتىنىڭ مەملەكەتتىك مaڭىزى بولدى.
ءدىني نانىم-سەنىمدەر–ادامنىڭ قورشاعان الەم مەن تۇرمىستىق دۇنيەلەردى تانۋىنىڭ ەرەكشە ءپىشىنى، سەنىمگە نەگىزدەلەدى. سەنىمنىڭ ورىن الۋى قۇندىلىقتاردىڭ ارناۋلى جۇيەلەرىن جۇزەگە اسىرۋ مەن قالىپتاستىرۋعا نەگىزدەلەدى، سول سياقتى ويلاۋدىڭ مولشەرى مەن مىنەز-قۇلىق، بولمىستىڭ ۇلگىلەرىن قالىپتاستىرىپ، ادامداردىڭ ءدىني ۇيىمدارعا بىرلەسۋىنە تۇرتكى بولادى. بۇل ماعىنادا ءدىن قوعامدىق سانانىڭ ءپىشىنى رەتىندە ورىن الادى. ەجەلگى ادامدار، وزدەرىنىڭ دىندەرىن قۇرا وتىرىپ، تازا ەتنيكالىق قاجەتتىلىكتەرگە نازار اۋداردى جانە ءوز قۇدايلارىنىڭ كومەكتەرىنە سۇيەنەدى. ۋاقىت وتە كەلە، ءبىر ءدىني نانىمدار مەن سەنىمدەر ىعىستىرىلا باستادى، ەندى بىرەۋلەرى وسى ۋاقىتقا دەيىن جالعاسىن تابۋدا. ولارمەن بىرگە ۇلتتىق العىشارتتارى تىعىز بايلانىستاعى دىندەر ورىن الۋدا. ولار سول پايعامبارلارى شىققان حالىقتىڭ ارماندارى مەن مۇددەلەرىنە قاتىستى بولىپ قويمادى، سونىمەن بىرگە ءار ءتۇرلى ماتەريكتە، ءار ءتۇرلى مەملەكەتتەردە ورىن العان ولار ادامداردىڭ جانى مەن اقىلدارىنا يەلىك ەتەدى. ولار الەمدىك دىندەر بولىپ سانالدى. الەمدىك دىندەر–الەمنىڭ بەلگىلى ءبىر ايماعىندا، ياعني بەلگىلى تەرريتوريادا كەڭ تارالىمعا يە بولادى جانە بەلگىلى الەۋمەتتىك قاۋىمداستىقتا، الەمنىڭ ءار ءتۇرلى ەلدەرى مەن ءتۇرلى كونتينەنتتەرىنە ءتان سيپات الادى. الەمدە بەلگىلى ناقتى ولشەمدەر ورىن العان، ياعني الەمدىك ءدىننىڭ بەلگىلى ءبىر تۇرىنە لايىقتاندىرىلادى.

ادەبيەتتەر ءتىزىمى:

1. الدابەك ن.ا.، تۇرگەنباي ءا.ا. قىتاي دىندەرىنىڭ تاريحى. وقۋ قۇرالى. – الماتى: قازاق ۋنيۆەرسيتەتى، 2017
2. كيتاي ۆ XVI-XVII ۆەكاح. تراديتسيا ي كۋلتۋرا. -م.: «يسكۋسستۆو»، 1995.-287س.
3. مالياۆين ۆ. ۆ. كيتايسكايا تسيۆيليزاتسيا. -م.: يزد-ۆو «استرەل»، 2001.-632س.
4. باربين ا. ۆ. پريمەتى. سۋەۆەريا. زناكي. -م.: «ەكسمو»، 1999.-123 س.

5. ۆاسيلەۆ ل.س. كۋلتى، رەليگي، تراديتسي ۆ كيتاە. -م.: يزد. «ۆوستوچنايا ليتەراتۋرا» ران، 2001. -487 س.
6. گۋ ۆەيلە. وبششي وبزور كيتايسكوي كۋلتۋرى. –شانحاي: يزد-ۆو حۋادۋنسكوگو پەداگوگيچەسكوگو ۋنيۆەرسيتەتا، 2005. -274س.
7. ليۋ گانتسزي. راسسۋجدەنيا و كيتايسكوم ناتسيونالنوم دۋحە // ۆەستنيك ۋحانسكوگو ۋنيۆەرسيتەتا. № 1. 1985 گ. س. 89-96.
8. الەكسەەۆ ۆ.م. كيتايسكايا ليتەراتۋرا. -م.: يۋنيتي، 2003. – 422س.
9. فەدورەنكو ن. ت. كيتايسكايا ليتەراتۋرا. وچەركي پو يستوري كيتايسكوي ليتەراتۋرى. -م.: كنيگا، 2003. – 366س.
10. كيتايسكايا ليتەراتۋرا. حرەستوماتيا. ت. I. رازدەلى «درەۆنوست»، «سرەدنەۆەكوۆە». -م.: استرەل، 2004. – 420س.
11. ابدۋراقىن ن. گاۋ ليميڭ كونە قىتاي ادەبيەتىنىڭ حرەستوماتياسى. – الماتى: قازاق ۋنيۆەرسيتەتى، 2013
12. ابدۋراقىن ن. قىتاي ميفتەرى. – الماتى: قازاق ۋنيۆەرسيتەتى، 2012 مالياۆين ۆ. ۆ.

قوسىمشا جۇكتەلگەن سۋرەتتەرى:

كەلۋ قاينارى: http://www.elarna.net/oku.php?tur=11&id=2418

پىكىرلەر:

---

جازعان لەبىزىڭىز300 ارىپتەن اسپاسىن!

ادام نەمەسە ۋيروس ەكەندىگىڭىزدى تۇراقتاندىرۋ سۇراعى، كاتەكشەگە 99 دەپ جازىڭىز، راحىمەت!

98 + 1 = ? sozsiz sifermen tolteringiz.