ءتۇرى: ەل-ارنا گازەتى | وسى ارادان ەلارنا گازەتىنىڭ بارلىق ماقالالارىن كورۋگە بولادى..

مەندە ال-ارناعا جازبا-ماقالا جازامىن، وندا وسى ارانى باسىڭىز!

جولدانعان ۋاقىتى: 13:11 - 2020/09/18

ماقالا جولداۋشى: Elarna Studio
ماقالا اپتورى: Бекен ҚАЙРАТҰЛЫ
اپتوردىڭ مەكەن-جايى: Kazakhstan
وسى ماقالانىڭ كىرىلشە نۇسقاسى، وسى ارانى باسىڭىز

Осы мақаланың кірілше нұсқасы, осы араны басыңыз

ادامزات تاريحىندا، كۇنتىزبەنىڭ ورنى ەرەكشە. ويتكەنى ول كۇن، اي، جىل، عاسىر، ءداۋىر وقيعالارىن جاڭىلىسسىز، دۇرىس ەسەپتەيتىن كوپ ساتىلى، كۇردەلى مادەني قۇبىلىس. ياعني، ول ادام-قوعام-تابيعات ۇشتىگى اراسىنداعى ۇيلەسiمدi رەتتەپ، ومىردەگى ەلەۋلى ءدىني، قوعامدىق، شارۋاشىلىق وقيعالاردى تاريح جادىسىنا تاڭبالاپ تۇراتىن مادەنيەت ۇلگىسى.


بەكەن قايراتۇلى

كالەنداردىڭ ءتۇرى كوپ. مى­سا­لى، رەسەيدىڭ قورعان وبلىسى قازاق كوچەردىك اۋىلى ماڭىنان تابىلعان ب.ز.د. ءVىىى عاسىر مۇراسى قولا سەمسەردىڭ قوس قاپتالىنا بادىزدەلگەن 20 ءتۇرلى جانۋارلار بەينەسىن زەرتتەۋشى ۆ.ن.كوتوۆ «20 كۇندىك ايدى بەلگىلەيتىن كالەندار بولۋى مۇمكىن» دەيدى.

تىپتى جازۋ-سىزۋ مادەنيەتى قالىپتاسپاعان باعزى داۋىردە ادامدار تاياقشا، تاقتايشاعا كەرتىك جاساپ نەمەسە ءجىپتى ءتۇيىپ ۋاقىتتى بەلگىلەگەن كالەندار نۇسقالارى امەريكا، ازيا، اف­ريكا قۇرلىقتارىنان تابىلسا، مۇنداي كۇنتىزبەنى احامەنيد پاتشاسى ءى داري پايدالانعانى جايلى تاريح اتاسى گەرودوتتىڭ جازباسىندا كەز­دەسەدى. كەرتىك اعاش كالەنداردى ماجار قىپشاق­تارى مەن فينن-ۋگورلار بەرتىنگە دەيىن قولدانىپ كەلسە، قازاق ەسەپ­شىلەرىنىڭ «كىسە» دەپ اتايتىن قاراپايىم ۋاقىتتىق ەسەپ قۇرا­لىن دا وسى ساناتقا قو­سۋعا بولادى.

دەگەنمەن بۇگىنگە جەتكەن ەڭ كونە كۇنتىزبە «بورىش كىتابى-كالەنداريۋم» 354 جىلى ريمدە جازىلعانى جايلى بىلەمىز. ال باسپاحانادا باسىلعان ال­عاشقى كالەندارعا كەلسەك، 1448 جىلى نەمىس شەبەرى يوگان گۋ­تەنبەرگ قابىر­عاعا ىلىنەتىن اس­ترونوميالىق تابەل-كالەندار باسىپ شىعارسا، 1474 جىلى ونىڭ جەرلەسى استرونوم يوگان ميۋللەر (رەگيومونتان) العاشقى جۋرنال تۇرىندەگى 64 بەتتىك كالەندار جاساعان.

1

قازىرگى تاڭدا الەم حا­لىق­تارى بىرنەشە ءتۇرلى كۇنتىزبە قولدانادى. سونىڭ ىشىندە ەڭ تانىمالى گريگوريان كۇنتىزبەسى. بۇل كالەندار بويىنشا جىل 12 ايعا، ال ايلار 28-31 كۇن ارا­لىعىندا تاۋلىكتىك مەزگىلمەن جiك­تەلەدi. ءبىراق بۇل كالەندار «عالامدىق ۋاقىت ەسەپتەۋ جۇيەسىنە ساي ەمەس» دەگەن پى­كىر العاش رەت 1923 جىلى جەنە­ۆا قالاسىندا وتكەن ۇلتتار ليگا­سىنىڭ باس قوسۋىندا ايتىلىپ، بولاشاقتا بۇل كۇنتىزبەنى رەفورمالاۋ ءىسى حالىقارالىق كو­ميتەتكە جۇكتەلگەن بولاتىن. بۇ­دان ءالى كۇنگە ناتيجە شىققان جوق. سودان 1954 جىلى بۇۇ-نىڭ ەكونوميكالىق كەڭەسى 18-سەسسيا­سىن­دا ۇندىلىك استرونومدار ۇسىن­­عان جاڭا كۇنتىزبە جوباسى تالقىلانىپ، ونى بۇۇ-نىڭ باس اسسامبلەياسىنىڭ قاراۋىنا ۇسىن­دى. ءبىراق ەشقانداي ناقتى شەشىم قابىلدانبادى. تۇيتكىلدى دۇنيە سول كۇيىندە قالىپ قويدى.

سوڭعى جىلدارى بۇل ماسە­لەمەن قازاق عالىمدارى اينالىسىپ ءجۇر. اتاپ ايت­ساق، بۇل ادام – تانىمال ونەر­تاپقىش، د.قوناەۆ اتىنداعى ۋني­ۆەر­سيتەتتىڭ قۇرمەتتى پروفەسسورى، حالىقارالىق اكمەو­لوگيالىق عىلىمدارىنىڭ اكادە­ميگى (سانكت-پەتەربۋرگ) جانە پلا­تون سىيلىعىنىڭ يەگەرى، اۋىل شارۋاشىلىعى عىلىمدارىنىڭ كانديداتى سايلىباي بەكبولاتوۆ اعامىز.

قازاقتان شىققان بىلىكتى عا­لىم سايلىباي اعا شيرەك عاسىر تەر توگىپ، ۇزبەي جۇرگىزگەن تە­رەڭ عىلىمي ىزدەنىستەرىنىڭ ناتي­جەسىندە «ماڭگى قازاق كالەن­دارى» اتتى پاتەنتتىڭ يەسى اتانىپ وتىر. بۇل جاڭالىقتىڭ تۇ­ساۋى 2014 جىلى حالىقارالىق ونەر، كوممۋنيكاتسيا، عىلىم جانە تەحنولوگيا كونگرەسىنىڭ انگلياداعى كەمبريدج ۋنيۆەر­سيتەتىندە كەسىلىپ، وسى ۇيىمعا مۇشە 40 مەملەكەتتىڭ ايتۋ­لى عالىمدارى تاراپىنان ءبىر­اۋىزدان مويىن­دالدى. سونىڭ ناتيجەسىندە اعا­مىزعا ء«ححى عاسىردىڭ اقىل-ويى» دەگەن اتاق بەرىلدى.

سونىمەن قاتار جوعارىداعى مارتەبەلى جيىندا قازاق عالى­مى س.بەكبولاتوۆ اتالعان حا­لىقارالىق كونگرەستىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى ءارى ۇيىمنىڭ ەۋروپا بويىنشا باس ديرەكتورى بولىپ تاعايىندالدى. سونىمەن بىرگە كەمبريدج قالاسىندا ورنالاسقان الەمدەگى ەڭ ۇزدىك عالىمداردىڭ بيوگرافيالارىن جاريالايتىن حالىقارالىق بيوگرافيا ورتالىعىنىڭ ماراپاتىنا يە بولدى.

قازاق عالىمى جاساعان كا­لەن­­دار وتكەن شىلدە ايىنىڭ سوڭىندا وڭتۇستىك افريكا ەلىن­دە اعىلشىن تىلىندە «Unified، Constant Calender» («ماڭگىلىك، تۇراقتى كۇنتىزبە») دەگەن اتپەن ەلەكتروندى كىتاپ رەتىندە جارىق كورىپ، بۇل ەڭبەكپەن ەكى ايدىڭ ىشىندە 32 ملن ادام تانىسىپ ۇلگەرىپتى.

وسىنداعى «ماڭگى قازاق كۇن­تىز­بەسىنىڭ» ەرەكشەلىگى، جىل 13 ايدان تۇرادى جانە ءار اي 28 تاۋلىك­تەن قۇرالادى. جىل 13 ايدان تۇرۋ سەبەبى، جەر پلانەتاسى كۇندى اينالۋ جولىندا 13 شوق­جۇلدىزدى جاناپ وتەتىندىكتەن، اي ءبىز ويلاعانداي وتىز كۇندە ەمەس، جيىرما سەگىز كۇندە تولادى دەپ بولجايدى عالىم. دەمەك، ءار اي دۇيسەنبىدەن باستالىپ، جەكسەنبىدە بىتەدى.

اتالعان ەڭبەكپەن جەتە تا­نىس­­قان ۇلكەن عالىم، قازاق­ستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قاي­رات­كەرى، حالىق­ارالىق جوعارى مەكتەپ عىلىم اكادە­مياسىنىڭ اكادەميگى ءادىل احمەتوۆ مىرزا، «بۇل دۇنيە تەك قازاق عىلى­مىنىڭ عانا ەمەس، الەم عىلىم­نىڭ دا، سونداي-اق كۇللى ادامزات وركەنيەتىنىڭ ابىرويىن اس­قاقتاتقان زاماناۋي جاڭالىق. ەندەشە، ونىڭ اۆتورىن ەڭ الدىمەن ەگەمەن ەلىمىزدىڭ وقىرمان قاۋىمىنا ءسۇيىنشى حابار رەتىندە ۇكىلەپ جەتكىزۋىمىز كەرەك» دەپتى.

وسى ورايدا ءادىل قۇرمان­جانۇلى ايتقانداي، گازەت وقىر­مان­دارىن عالىم اعامىزدىڭ جاڭا­لىعىمەن تانىستىرىپ، سۇيىنشىلەۋ ءۇشىن سۇحباتتاسقان ەدىك.

– سايلىباي اعا، بۇل ىسپەن شۇعىلدانىپ جۇرگەنىڭىزگە قان­شا جىل بولدى؟

– 25 جىلدان اسىپ بارادى. مۇنى ەسەپتەۋ قيىن ەمەس. ءبىراق قۇجاتتىق تۇرعىدان قولدانىسقا ەنگىزۋ ازىرشە مۇمكىن بولماي تۇر. ەگەر ءبىز وسى كۇنتىزبەنى پايدالانار بولساق، تالاي دۇنيە وزگەرىپ، قازىرگى قاۋىم قازاقيلانا تۇسەر ەدى.

جالپى، ادامزات ءۇشىن كۇن­تىزبە ماسەلەسى اسا ماڭىزدى. ويت­­كەنى ءبىز ءقازىر قولدانىپ جۇر­گەن گريگوريان كۇنتىزبەسىندە كوپ­تەگەن قاتەلىك بار. باسقاسىن ايتپاعاندا 365 تاۋلىكتىڭ ءوزى قۇبىلمالى. مىسالى، قازىرگى جىل ساناۋدىڭ ءتورتىنشى جىلىندا 366 كۇن بار. ءبىر كۇن ارتىلىپ كەتكەن. وسى قاتەلىكتىڭ سالدارىنان ءبىر جىلدى قۇرايتىن 12 اي: بىردە 28، بىردە 29، بىردە 30، تاعى بىردە 31 كۇنگە اۋىسىپ وتىرادى.

ياعني، ءار جىل سايىن جەر ءوز ءوسىن 365 رەت اينالسا، اي جەردى جىل سايىن 13 رەت اينالادى. ال كۇن ءوز ءوسىن اينالۋمەن قاتار، ءبىر جىلدا «ەكليپتيكا» دەپ اتالاتىن اسپان سفەراسىنداعى ۇلكەن شەڭبەردىڭ بويىمەن 13 شوقجۇلدىزدى كەسىپ وتەدى. بۇل تابيعي قۇبىلىستار – ماڭگى وز­گەرمەيتىن جاھاندىق اس­ترونوميالىق زاڭدىلىق. ال گريگوريان كۇنتىزبەسى بولسا، ءار جىل سايىن جەردى 13 رەت اينالاتىن اي سانىن عانا ەمەس، الگىندە عانا اتالعان 13 شوقجۇلدىزدىڭ بىرەۋىن ەشبىر سەبەپسىز قىسقارتىپ تاستاعان. ەڭ كۇلكىلىسى سول، بۇل كەمىستىگىن جابۋ ءۇشىن، گريگوري پوپ 13 دەگەن ساندى شايتانمەن باي­لانىستىرىپ، وعان تىيىم سالعان.

– كۇنتىزبەدە مۇنداي قاتەلىك بارىن الەم استرونومدارى بىل­مەگەن بە؟

–بىلگەندە قانداي. 1923 جى­­لى بۇل ماسەلە بۇۇ دەڭ­گەيىندە ايتىلعان. ءالى كۇن تار­تىبىنەن تۇس­كەن جوق. مىنە، سودان بەرى الەمدىك قاۋىمداستىق عالىمدارعا «قاتەسىز، جەتىلگەن كۇنتىزبە جاساڭدار» دەگەندى ۇنەمى ەسكەرتۋمەن كەلەدى. ويتكەنى قولدانىستاعى كۇنتىزبە كۇللى جاراتىلىس زاڭىنا قايشى ءارى ۇيلەسىمسىز. باسقاسىن ايتپاعاندا، اپتالىق جەتى كۇننىڭ جىلدىق اينالىمى بىر-بىرىنە سايكەس كەلمەيدى. مىسالى، جاڭا جىل مەرەكەسى ءبىر جىلى دۇيسەنبى كۇن­گە سايكەسسە، كەلەسى جىلى باسقا كۇن­گە اۋىسادى. ەگەر قول­دا­نىس­تاعى كۇنتىزبە ناقتى بولعاندا ءار اپتا، ءاربىر كۇن ءوز نۇكتەسىندە، ناقتىراق ايتقاندا، ۋاقىتتىق شەڭبەرىندە قوزعالماي قاتىپ قالۋى ءتيىس. ەگەر كۇنتىزبە قاتەسىز بولعاندا مۇنداي وزگەرىس بولمايدى. بۇل بىر.

ەكىنشىدەن – ايلاردى تولتىرىپ تۇرعان كۇندەر سانىنا كەلسەك، ءبىر اي – 30 تاۋلىك، ەكىنشىسى – 31 تاۋلىك، ەندى ءبىرى – 28 تاۋلىك. دەمەك، ۋاقىتتىڭ تابيعي بالانسى بۇزىلىپ تۇر.

– نەگە بۇلاي؟

– ويتكەنى قازىرگى قولدا­نىس­­­تاعى كۇنتىزبە جاراتىلىس زاڭ­دىلىعىن ەسكەرمەي، جەكە ادامنىڭ مۇددەسىنە باعىن­دى­رىلىپ قولدان جاسالعان شيكى دۇنيە. ونىڭ باسىندا ەجەلگى ريم يمپەرياسىنىڭ قايراتكەرى، وسىدان ەكى مىڭ جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەن يۋلي تسەزار جارىقتىق تۇر. بۇل كىسى ءوز قالاۋىن العا تارتىپ، ءبىر ايدى (يۋل) ءوزىنىڭ اتىمەن اتاسا، بۇدان كەيىنگى پاتشا مۇراگەرى اۆگۋست تا تاعى ءبىر ايدى ءوزىنىڭ اتىنا جازىپ العان. ودان سوڭ 161-180 جىلدارى بيلىك قۇرعان مارك اۆرەلي (يمپەراتور ماريۋس) ءبىر ايدى ءوزىنىڭ قۇرمەتىنە «مارت» دەپ اتاۋدى ءجون كورگەن. ءسويتىپ ەجەلگى جىل ساناۋدىڭ تابيعي بولمىسى وزگەرگەن.

– ءسىزدىڭ پايىم بويىنشا ەجەلگى اي اتاۋلارىندا قاتە­لىك بار ەكەن. ال ۋاقىتتى مەجە­لەيتىن ەسەپ-تسيفرلاردا قانداي قاتەلىك بار؟

– ۋاقىتتى مەجەلەۋدەن كەتكەن قاتەلىكتە ءتىپتى ەكى مىڭ جىلدىڭ ۇلەسى بار. عىلىمدا تسيفرلىق جۇيە دەگەن بولادى. ول 0-دەن 9-عا دەيىنگى تاڭبا-بەلگىلەر رەتى. بۇل ەرتە داۋىردە تۇراقتاندىرىلعان. سىزگە ءبىر قىزىق ايتايىن، العاش ادامزاتتىق كۇنتىزبە قولدانىسقا كىرگەن كەزەڭدە تسيفرلىق جۇيە 7-ەۋ، ياعني جەتى سان (تاڭبا) بولعان. قازىرگى ءبىز پايدالانىپ جۇرگەن «8» جانە «9» ساندارى بولماعان. مىنە، وسىدان كەيىن كۇنتىزبەلىك ەسەپتىك مەجە اۋەلدەن قاتە جاسالعان. سول قاتەلىك ءالى تۇزەتىلگەن جوق.

– ءسوزىڭىزدى بولەيىن ءسىز ايتىپ وتىرعان 7 تاڭباعا كەيىننەن بىرىككەن «8» جانە «9» ساندارى قاي مەزگىلدە قوسىلدى؟

– ادامزاتتىڭ العاشقى ەسەپتەۋ قۇرالى 7 تاڭبادان قۇرالدى دەسەك، سوڭعى ەكى سان 1500 جىلدان كەيىن كىردى. بۇل ەكى ساندى كىرگىزگەن ارابتار. كەيىن مۇسىلمان حاليفاتى داۋىرلەگەن تۇستا ارابتاردىڭ وسى وندىق جۇيەلىگى ەۋروپاعا تارادى. قىسقاسى، ادامزاتتىق جەتىلگەن تسيفرلىق جۇيەنى قارت قۇرلىققا جەتكىزگەن اراب مادەنيەتى. ءبىراق وسى ارابتار وندىق جۇيەنى ءوز ومىرلەرىنە بۇگىندە كىرىكتىرە الماي وتىر. ونىڭ سەبەبى كوپ. ءبىر اۋىز سوزبەن جەتكىزۋ ءقيىن...

بىز كوپ جاعدايدا سان مەن تسيفر­دى اجىراتا بىلمەيمىز. تسيفر دەگەنىمىز – 0-دەن 9-عا دەيىن­گى تۇراقتى تاڭبالار. وسى تاڭ­بالاردى قۇراستىرۋ ارقىلى شەكسىز ساندى شىعارۋعا بولادى. بۇل ۇعىمدى ءارىپ ارقىلى تاپسىرلەپ كورەلىك. قازاقتا 42 ءارىپ بار. وسى ارىپتەر ارقىلى ميلليونداعان سوزدەر قۇراپ، جۇزدەگەن توم كىتاپ جازۋعا بولادى. سان دەگەنىمىز – جاڭا ايتىپ وتكەندەي تسيفرلار جيىنتىعى. وسى ورايدا قازاقى تانىمدا «0» سانعا جاتپايدى. اباي اتامىزدىڭ «ەدنيتسا بولماسا نە بولدى وڭشەڭ ءنول» دەگەنى سياقتى. وسىدان كەيىن، ياعني ء«نول» ەسەپكە الىنباعاندىقتان ادامنىڭ نولدىك ء(بىر جاسقا دەيىنگى) ۋاقىتى ەسەپتەلمەي مۇشەلدى 12 دەپ ءجۇرمىز. ال شىن مانىندە مۇشەل سانى – 13.

– ءسىز جاساپ شىققان كۇن­تىز­­بەلىكتى «ادامزاتتىڭ جاڭا كالەندارى» دەپ اتاسا دا بولعان­داي ەكەن. نەلىكتەن «ماڭگى قازاق كالەندارى» دەپ اتادىڭىز؟

– مەن بۇل جۇمىستى «ادام­زاتتىق» دەمەس بۇرىن وزىمە «مەن­ قايدان جاراتىلدىم؟» دەگەن سۇراق قويدىم. بۇعان جاۋاپتى قۇرانننان تاپتىم. قاسيەتتى كىتاپتىڭ 51-سۇرەسى، 56-اياتىندا اللا تاعالا «جىن مەن ادامزاتتى وزىمە قۇلشىلىق قىلۋ ءۇشىن جاراتتىم» دەپتى. دەمەك، بارلىق جاراتىلىستا قۇلشىلىق قۇپياسى بار. مىسالى، اللا جەردى جاراتىپ كۇندى اينالدىرىپ قويدى. گالاكتيكادا مىڭداعان پلانەتا ساپىرىلىسىپ ءجۇزىپ ءجۇر. ولار ءبىر ءسات قاتە باسپايدى. بۇل نەت­كەن دالدىك، نەندەي قۇدىرەت. تاعى دا قۇراننىڭ 36-سۇرەسى، 38-اياتىندا: «تاڭدى سوگۋشى، ءتۇندى تىنىعۋ جانە كۇن مەن ايدى ەسەپ ءۇشىن جاراتتىم. وسىلار اسا ءبىلۋشى اللانىڭ ولشەمى» دەيدى. وسى ۇكىمدى وقىعان سوڭ ءوز باسىم ۋاقىت ول – ەڭ ۇلكەن قۇلشىلىق دەگەن توقتامعا كەلدىم. ءسويتىپ عالامدىق ۋاقىت ەسەبىن زەرتتەۋگە بەت بۇردىم. مىسالى، ايدىڭ فازاسى 13 گرادۋسقا اۋناماي تاڭ اتپايدى. بۇل ءتۇيىندى ماعان دەيىن ەشكىم شەشكەن جوق. ال كۇن كالەندارىندا ءبىر جىلدا كۇن مەن ءتۇن ەكى دۇركىن تەڭەسەدى. ءبىرى – 22 ناۋرىز، ەكىنشىسى – 22 قىركۇيەك. وسى ەكى ارالىقتاعى تاۋلىكتى ەسەپتەپ كورىڭىز، ءبىرى – 186 تاۋلىك تە، ەكىنشىسى – 179. ءبىر اپتا جوق.

– ءسىز جاساعان جاڭا كۇنتىزبە­نىڭ باستى ەرەكشەلىگى نە؟

– جاڭا كۇنتىزبەنىڭ ەرەكشەلىگى – جىلدى 13 ايعا ءبولدىم. ءبىر ايدا – 28 كۇن. جىلدىق تاۋلىك ەسەبى: 13 ح 28 = 364 كۇن. ءارى قا­راي وسى جۇيەمەن ۋاقىتتى جۇيە­لەپ كورەلىك. مىسالى، ءسىز «1963 جىلى 28 قاڭتار، دۇيسەنبى» كۇنى تۋدىڭىز. جوعارىداعى كۇنتىزبەلىك جۇيە بويىنشا ءسىزدىڭ تۋعان كۇنىڭىز ماڭگى تەك «دۇيسەنبى»-گە ساي كەلىپ تۇرادى. ول ەشقاشان وزگەرمەيدى. بۇل كۇنتىزبەنىڭ باستى ەرەكشەلىگى وسىندا جانە ۋاقىتتىق ولشەمدەرى مۇلتىكسىز.

ودان كەيىن ۇلتىم – قازاق. ادام بالاسى ءۇشىن پايدالى دۇنيە جاسادىم ەكەن، ول نەگە قازاققا ءتان بولمايدى. مەن ەش نارسەنى ويدان الىپ وتىرعانىم جوق. اباي اتامىز ايتپاقشى، جانىمىزدان عىلىم شىعارا المايمىز. مۇنداعى ەسەپتىڭ بارلىعى قازاقتىڭ كونە تانىمىندا بار. سوندىقتان بۇل قۇجاتتى «ماڭگى قازاق كالەندارى» دەپ اتاۋدى ءجون كوردىم. ەكىنشىدەن، «ماڭگى» اتاۋىن بەرگەن سەبەبىم، اللادان باسقا ماڭگىلىك جوق. كىم ونىمەن بىرگە بولادى، ونىڭ ۇكىمىنە ساي دۇنيە جاسايدى سول عانا ماڭگىلىكپەن ۇشتاسا الادى.

– «ماڭگى قازاق كالەندارى» كۇن­تىزبەسىندە اي اتاۋلارىن قالاي قازاقشالادىڭىز؟

– 13 ايلىق كۇنتىزبەدە قازاق­شا اي اتتارىن ازىرشە شوقجۇل­دىز­داردىڭ اتىمەن بەلگىلەپ قوي­دىم. بالىقتار، توقتى، تورپاق، ەگىزدەر، شايان، ارىستان... دەگەن سياقتى. ويتكەنى قازىرگى اي اتاۋ­لارى: قاڭتار، اقپان، ناۋرىز، ءساۋىر، مامىر... ت.ب. بۇلاردى تەك قازاق قانا بىلەدى. ول شوقجۇل­دىزدار اتاۋى كۇللى الەمگە ءتان. وسىعان سايكەستەندىرىپ اي­دىڭ اعىلشىنشا-ورىسشا اتاۋلارىن دا تاۋىپ قويدىم.

– بۇل كۇنتىزبەنىڭ كۇللى ادام­زات ءۇشىن قانداي پايداسى بار؟

– ەڭ اۋەلى، ادامزات ومىرىنە ءتان داتالار ۋاقىتى ەشقاشان وزگەرمەيدى. سول سەبەپتى جىل سا­يىن قاعاز شىعىنداپ كالەندار جاسامايسىز. قازىرگى كۇنتىزبەدە ون جىلدا ءبىر كەلەتىن «كىبىسە» جىلى دەيتىن بار. ونى كەيبىر حالىقتار «قاۋىپ-قاتەرگە تولى جىل» دەپ ىرىمدايدى. وسى جالعان ىرىم جوعالادى.

سودان كەيىن بۇل كۇنتىزبە – استرونوميالىق ءارى ماتە­ما­تي­كالىق تۇرعىدان ەشقانداي كىناراتسىز. سول سەبەپتى جاساندى گريگوريان كۇنتىزبەسىنىڭ سالدارىنان بانك جانە قارجى جۇيەلەرىندە; تەحنولوگيالار مەن تسيفرلاندىرۋ ۇدەرىستەرىندە; مەديتسينالىق جانە بيولوگيالىق پروتسەستەردە; ماكرو جانە ميكرو عارىش سالاسىندا; قاراپايىم ادامداردىڭ كۇندەلىكتى ومىرىندە، ت.ب. ورىن الىپ وتىرعان كەدەر­گىلەر مەن كەمشىلىكتەردىڭ تۇبە­گەيلى جويىلارى انىق.

ودان كەيىن ماڭگى وزگەرمەيتىن 28 كۇندىك/13 ايلىق تۇراقتى كۇن­تىزبەدە ءار جىلدىڭ باسى ناۋرىز ايىنىڭ 21-ىندەگى كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەلەتىن ساتىنە ءدوپ كەلەتىن ءبىرىن­شى جەكسەنبى عانا نولدەن باستالادى، ال قالعان جەكسەنبىلەر اپتانىڭ ۇيرەنشىكتى جەتىنشى كۇنىنە ساي كەلىپ تۇرادى. قالعان كۇندەر 13 ايلىق كۇنتىزبەنىڭ ءون بويىندا ماڭگى وزگەرمەي، قاققان قازىقتاي مىزعىماي ورنىعادى.

قارجى-ەكونوميكالىق تۇرعى­دان دا، بۇل كۇنتىزبە ەشبىر ىسى­راپقا جول بەرمەيدى، ويتكەنى ءبىر رەت باسپادان شىققان بۇل كۇنتىزبەنىڭ باستاپقى نۇسقاسىن ونداعان نەمەسە جۇزدەگەن جىلدار بويى قولدانا بەرۋگە بولادى.



اڭگىمەلەسكەن

بەكەن قايراتۇلى،

«Egemen Qazaqstan»

قوسىمشا جۇكتەلگەن سۋرەتتەرى:

كەلۋ قاينارى: http://www.elarna.net/oku.php?tur=11&id=2357

پىكىرلەر:

---

جازعان لەبىزىڭىز300 ارىپتەن اسپاسىن!

ادام نەمەسە ۋيروس ەكەندىگىڭىزدى تۇراقتاندىرۋ سۇراعى، كاتەكشەگە 99 دەپ جازىڭىز، راحىمەت!

98 + 1 = ? sozsiz sifermen tolteringiz.