Асхат МАЕМИРОВ, театр режиссері, «Болашақ» стипендиясының иегері:

ӨНЕРДІ «ШЕКПЕННЕН ШЫҚҚАНДАР» ЕМЕС, ТҰЛҒАЛАР ЖАСАЙДЫ

Асхат Маемиров – мемлекеттік «Болашақ» бағдарламасы бойынша Францияда білім алған Ақ Жайықтың түлегі, Халықаралық «Шабыт» фестивалінің лауреаты, Қ.Қуанышбаев атындағы сыйлықтың иегері, О.Бөкей атындағы І Республикалық көркемсөз оқу шеберлері байқауының жеңімпазы.

– Асхат, тамыз айында АҚШ-та өткен фестивальден жүлделі орал­ғандарыңыздан хабардармыз, сұх­батымызды сол сапарыңыз ту­ралы әңгімеден бастасақ. Айда­ла­дағы АҚШ Батыс Қазақстан об­лыстық драма театрын, қазақ ре­жиссері Асхат Маемировтың «Зоо­­парктегі оқиғасын» қайдан бі­ліп, қалай арнайы шақырту жі­берді екен? Байқау шарттары қан­дай болды? Фестиваль қалай өтті?

– Нью-Йорктің іргесінде Ридж­филд дейтін қала бар, фес­ти­валь сонда өтті. Бұл – М.Чехов атын­дағы алғашқы халықаралық фес­­тиваль. Өзіңіз білесіз, М.Че­хов кезінде кеңес өкіметін, сол өкіметтің мәдени иде­ол­огия­сын мо­йындамағандықтан алды­мен Бал­тық жағалауы елдеріне қо­ныс ау­дарған, сосын 1939 жы­лы со­ғыс басталғанда Амери­ка­ның Рид­жфилд қаласына жер ау­дарады. Мен бұған дейін «Бал­тық ел­де­рінің театрлары кеңестік одақ қа­рамағында болған өзге ел­­дердің театрларынан оқ бойы озық тұра­ды, осының себебі не­де?» деп көп ойланатынмын. Сөйт­сем, олар театрға бай­ла­нысты заманауи тен­ден­ция­ларды, театр туралы бүкіл ілімді, білімді… бәрін М.Чеховтан алған екен. Кезінде М.Чехов Литваның мем­лекеттік театрында дәріс оқы­ған. Кейіннен оның шәкірттерінің бә­рі білдей про­фессор атанады. Олар «Лекций М.Чехова в Ли­тов­с­ком Госу­дар­ственном театре» деген кітап шы­ғарады. Содан бері Бал­тық елдері сол еңбектің не­гі­зінде жұмыс іс­тейді. Олардың театр­лары М.Че­хов­тың театрға, ре­­жиссураға, ак­терлік шебер­лік­ке қатысты айтқан әр­бір сөзін, әр­бір теориясын бұл­жымас қағи­да­дай қалып­тас­тырған. Чехов жү­йе­сімен жұмыс істейтін ак­тер­лер­дің ойлау қабілеті мен ойнау ше­берліктері, тех­ни­касы біздің Өнер ака­демиясы мен театр­ларымызда қа­лыптасқан үй­реншікті Ста­нис­лавский жүйе­сіне ұқса­май­ды. Мүлде бөлек. М.Чехов Аме­ри­каның Риджфилд қа­ласына қо­ныс аударғанда да өз ісін жал­ғас­тырады, театр ашады. Ол кезде Америкада театр өнері әлі да­ми қой­маған кез ғой. М.Че­хов­тың Америкаға баруымен театр өне­рі іл­гері қарыштап дамиды. Аме­ри­калықтар үшін Риджфилд қа­­ласы – театр өнерінің Меккесі. Мі­­не, сол қалада биыл әлемдік дең­­гейде М.Чехов атындағы І Ха­л­ықаралық театр фестивалі өтті.

– Фестиваль өтетінін қайдан білдіңіз? Интернеттен бе?  

– Жоқ. Ресейдің Театр қай­рат­керлері одағы бар. Ол одақта 200-ден астам адам жұмыс істейді, Ре­сей театрлары мен театр қай­рат­керлерінің мүддесін қорғайтын әр­түр­лі бөлімдер мен сараптамалық ор­талықтары бар. Сол одақтың ха­лық­аралық бөліміне М.Чехов атын­дағы фестиваль өтетіндігі ту­ралы хабарлама келіпті. Мен қазір ғы­лыми жетекшімнің Мәскеуге ауысуына байланысты өзім де Мәс­кеуге келіп, диссертация қорғауға дайындалып жүрмін. Әлгі хабар­ла­маны сонда жүріп естідім. Фес­ти­вальдің басты шарты – қойылым та­за психологиялық бағытта болу ке­рек және М.Чеховтың театр эле­менттеріне, актерлік мектебіне ба­ғын­дырылған, сол бағытта қо­йылған қойылым болуы шарт. Біз аме­рикалық драматург Э.Олбидің «Зо­опарктегі оқиға» қойылы­мы­ның DVD нұсқасын ұйым­дасты­ру­шыларға жібердік. Олар тілді тү­сінбегенімен, қойылымды жоғары ба­ғалады, себебі театр өнері – му­зыка өнері тәрізді, ешқандай аудар­маны қажет етпейді. Сахналық қо­йылымда, ең бастысы, режиссура, ак­терлік шеберлік, техника рөл ой­найды. Бір айдан кейін «сыншылар кол­легиясы қарады, сіз өттіңіз, сізді ша­қырамыз» деген хабар келді. Об­лыстық Мәдениет басқармасы қар­жы­лай қолдап, АҚШ-қа барып қайт­тық. ТМД елдері ішінен ірік­теу­ден өткен біздің театр ғана. Ірік­теуден өткен он театрдың ішінде біз «Ең үздік қойы­лым» иесі ретінде байқауға тікелей жол­дама алдық. Басқа да көп­теген байқауларға қатысу туралы ұсы­ныстар түсті. Қазақ театрының атын шығарып қайттық десем, ар­тық айтқандық емес. АҚШ театр сын­шылары қауымдастығының пре­­зиденті Ирен Баккаленик ха­ным қо­йылымды кәсіби тұрғыда тал­дап, са­ралап, жоғары баға берді. Шы­­нын айтсам, қазылар алқасы да, аме­рикалық көрермендер де біз­дің ар­тистерге – Джерриді сом­даған Да­нияр Базарқұлов пен Пи­тер – Ал­мас Шоманға, олардың ак­терлік ше­берлігіне, актерлік плас­ти­ка­сына таңғалды. Пьеса авторы Э.Ол­би­дің өзі мені шығармашылық бай­ланысқа шақырды. Бұл өзім таң­да­ған режиссерлік бағыттың дұ­рыс екен­дігін байқатты, бұған де­йінгі ал­­ған білімнің бір қоры­тынды­сы іс­петтес болды. Осы тұста Ел­басы Н.На­зарбаевтың тікелей қол­да­­уымен жүзеге асқан «Болашақ» бағ­дарламасының стипендиаты бол­­ғанымды мақтан тұтамын. Шет­елде білім алған жастардың қа­та­рында болып, Парижде өз бі­лігімді арттыруға мүмкіндік ал­ғаным үшін өз жұртыма қарыз­дар­мын.

– Сіздіңше, ұлттық театр қан­дай болу керек?

– Қазіргі театр өнеріне, әсіресе ұлт­тық театр өнеріне қатысты мені тол­ғандыратын ойлар көп. Ең бі­рін­ші, қазіргі қазақ театр өне­рін­дегі қатып қалған сеңді кәсіби тұр­ғыда бұзу керек. Сең деп отыр­ға­ным, қа­зақ театры бітпейтін бі­рін-бірі қай­та­лаулардан тұрады. Қа­зақстанда елу­ден астам театр бар, солардың сах­насындағы Ең­лік пен Кебек, Қозы мен Баяндар бір-бірінен ау­майды. Өмірі өз­гермейтін, ба­сына үкілі тақия мен бө­рік киіп, бұ­рым тақ­қан «сұлу­лар» мен ке­ліссін-ке­ліспесін, үс­тінде шапаны, қолында қы­лышы бар «батырлар» жүреді. Да­уыс мә­нері, қимыл-қозғалысы да бір-бі­рі­нен аумайды. Осы қай­та­лау­шы­лықт­ан қалай құтыламыз? Өзіндік бей­несі бар авторлық театрларды қа­лай дамытамыз? Еу­ропада көп­теген театр ұйымдары мен одақ­тары бар. Одан тыс театр­дың бүкіл бол­мысын саралайтын, кә­сіби тұр­ғыда зерттеу мен сарап­тама жа­сайтын кәсіби ма­ман­дар­дан құрылған халық­ара­лық «театр­ды зерттеу» ор­талықтары бар. Ме­нің­ше, осындай кәсіби ор­та­лық құ­ру қажет. Себебі осындай са­­рап­та­ма­лық орталық арқылы қа­зақ теат­рының деңгейін саралай ала­мыз.

– Өзіңіз айтып отырған «қайталаулардың» себебі неде?

– Мұның себебі – актер, ре­жис­серлерді дайындайтын оқу орындарының бір ғана жүйемен жұ­мыс жасауында. Бұл қайта­лау­шы­лыққа ұрындырады. Бізге Еу­ропадан мамандарды жиі шақыру керек. Мәселен, Париждегі ұлттық театр өнері консерваториясындағы оқу жүйесі мүлдем бөлек. Бір курс­қа үш жыл бойы бір ұстаз сабақ бе­ру деген атымен жоқ. Әрбір се­местр сайын ұстаздар ауысып оты­рады.

– Ал бізде ше?

– Біздің оқу орындарында, тіп­ті, қазақ тілінде ұғынықты жа­зылған оқулықтар да жоқ. Байғұс сту­денттер төрт-бес жыл бойы Ста­ниславскийді «кеміреді». Сосын біз­де «бәленшенің шекпенінен шық­тық» деген тенденция қалып­тас­қан. Адамның деңгейі «кімнің шек­пенінен шыққанымен» өлшенетіндей. Өнерді «шекпеннен шық­қандар» емес, тұлғалар ж­а­сай­ды. Қазақ театр өнерінен Нұр­мұхан Жантөрин сынды тұлғ­а­лар­ды аз көрем.

– Сіз тура Болат Атабаевтай ой­­лайды екенсіз, сіз де сол кісінің «шекпенінен шыққан» жоқсыз ба? Ұс­тазыңыз емес пе дегенім ғой…

– Жоқ, мен белгілі режиссер Ма­ман Байсеркеновтен оқыдым. Рас, Болат Атабаевтан да көп нәрсе үй­рендік, бірақ мен ол кісі сияқты тым радикалды емеспін. Шынын айт­сам, бұрын ол кісі айтқанда көп мән бермейтін едім. Еуропада «шек­пендік» болмыс емес, тұл­ға­лық қасиетті жоғары қояды. Сен «бә­леншенің» шекпенінен шықпақ тұр­мақ, Құдайдың бел баласы бол­саң да бәрібір, қабілетің бар ма, қа­рымың жете ме – мархабат, жоқ па – тағы да мархабат, есік әнеки… Мы­салы, мен – магистрлік диссертациямның тақырыбын өзім тауып, оның құндылығы мен ар­тық­шы­лық­тарын өзім дәлелдеуім керек. Біз­дегі өз аспиранттарын қолынан же­тектеп сүйрелейтін ғылыми жү­йені көріп өскен маған бұл басын­да, тіпті түсініксіз болды. Өнердің қай жанры болмасын, онда «МЕН»-дер көп болуы тиіс. Ре­жис­сура, мейлің актерлік өнер болсын, әр адамның өз «Мені» болуы керек. Мен дәл қазіргі уақытта сол өз «Ме­німді» іздеп жүрмін.

– Тым батысшыл сияқтысыз. «Ме­німді» іздеймін деп жүріп, бас­қа «өріске» кетіп қалмайсыз ба? Мы­салы, менің «менім» Батыста емес, Шығыста. Қазақта. Сіз сонда дәс­түрге, қалыптасқан мектепке қар­сысыз ба?

– Біздің қазақ театрының кө­шін бастаған – Қаллекилер, Ел-ағаң, Сер-ағаңдар. Олар қазақ теа­т­рын құрды, қазақ теат­ры­ның сәби ке­­зеңіндегі өз мис­сия­ла­рын абы­рой­мен орындады. Бү­гінгі ұрпақ аты­нан шексіз алғыс оларға. Енді мы­нау жаңа заман­да­ғы қазақ теат­рының бет-бейнесі қан­дай болмақ? Мен «ұлттық театр» деген ұғымға өте сақ қа­рай­мын. Себебі «қазақ ұлт­тық театры қан­дай болу керек?» де­ген сұрақ­тың кәсіби тұрғыдағы жа­уабын әлі та­ба алмай жүрмін. Ол ту­ралы бізде оқу­лық та, жүйелі тео­риялық еңбек те жоқ. Әркім өз дең­гейінде ой тол­ғайды. Шынында, үс­тіне ұлттық киім киіп, бе­ліне қам­шы қыстырып шық­қан ке­йіпкерлер ар­қылы ұлттық театры­мыз­ды та­нимыз ба? Әл­де ұлттық идея мен ұлт­тық құн­ды­лықтарға не­гізделген театрларды «ұлт­тық» дей­міз бе? Бізде ауыз тол­тырып айта ала­тын «ұлттық театр» бар ма өзі? Бол­са – қайда? Сіз­ біле­сіз бе? Мен біл­меймін.

– Мысалы, біздің білуімізше, Жа­понның «ноо-бағыттағы» театр­ла­ры мифологияға негізделеді, жа­пон ұлтының дүниетанымына сай дү­ниелерді қояды. Қазақта да ұлт­тық салт-дәстүрге, ертегі-аңыз­дарға тікелей байланған, гене­ти­калық дүниетанымымызға сай ке­летін өнер түрлері жетіп артылады. Ұлтт­ық театрдың сыртқы формасы ға­на емес, ішкі мазмұны да сол ұлтт­ың мүддесіне лайық болуы керек шы­ғар…

– Біз жиі мысалға келтіретін жа­пон, қытай ұлттық театрлары тарихының тамыры өте тереңде жатыр. Оларды 80 жылдық тарихы бар қазақ драма өнері үшін мысалға келтіре беру – қисынсыз. Үш мың жылдай өмір сүріп келе жат­қан «Қытай операсы», жапон­­дардың «Ноо» театрының жүйелі құ­рылымы бар. Олар – бүкіл әлем жұртшылығы мойындаған дәстүрлі бағыттағы үлкен мектеп. Мен кә­сіби сахнагерлердің ішінен осы ға­сырда қазақ ұлттық театры туралы теориялық және практикалық әдісті жүйелеп беретін бір «Гро­тов­скийдің» шығатынына сенгім ке­ле­ді. Иә, ұлттық құндылықтар еш­қашан жоғалмауы тиіс. Мен өзім­нің ұлдарыма да ең бірінші кезекте ән мен күйді, жыр-термені тың­да­тып, Махамбет пен Абайды жаттатқызамын. Жаһандастыру дә­уі­рінде олардың рухани иммунитетін шынықтыруды бір міндетім деп білемін. Мысалы, айтысты алыңыз. Ол өнерді қазақ қана ұға алады. Сіз бен біз ұғамыз. Айтысты ра­хат­танып тамашалаймыз, арқамыз қы­зып, делебеміз қозады. Бірақ оны өзге жұрт түсінбейді. Түсіну үшін ол қазақ боп қайта туу керек.

Ал театрға кең ауқымда қарауға тиіс­тіміз. Дәстүрлі бағытты ұс­тан­ған театрлар, сөз жоқ, қалуы тиіс. Ал «мен өзгермеймін, үстімдегі «ша­панымды» тастамаймын» деген жалған қағида біздің театрды өсір­мейді. Заманауи кино мен теле­ди­дар көрген жас көрермен сахнада бо­латын «найзаласу» мен «пышақ ты­ғып» өлтіруге мүлдем сенбейді. Ен­деше, тарихи пьесаларды, тіпті миф пен эпосты қазіргі уақытпен үн­дестіріп, жаңаша «заманауи трактовкамен» сөйлету керек.

– Сіз «жұрттың бәрі мен сияқты ой­лау керек» деп, өз ойыңызды өз­ге­лерге «міндеттеп жүктейтін» тә­різ­дісіз?

– Ондай ойым жоқ. Мен, бар бол­ғаны, өз көзқарас-пікірлерімді ай­тып отырмын. Таңдау жасау жұрт­тың өз еркінде. Қайда бара­рын, қай театрды көрерін көрермен өзі шешеді. Мысалы, сол фести­валь­де жапондықтар бір қойылым сах­налады. Соңында оларға мы­на­дай сұрақ қойылды: «Бұл қойы­лым арқылы не айтқыларыңыз кел­ді?» деген. Әрине, қойылым мәң­гілік тақырыптарды – жақсылық пен жамандықтың тартысы, адал­дық пен зұлымдықты көрсеткенін бә­рі де біліп, түсініп отыр. Сонда жа­пондықтар: «Бұл біздің ұлттық өне­ріміз, оны сіздерге түсіну шарт емес…» деді. Сонда қазылар алқа­сы­ның айтқаны: «Азия, Шығыс ха­лықтары өздерінің ұлттық өнерін, фольклорды көрсетуге шебер, алайда әлемдік сипатқа, заманауи фор­маларға келгенде шабан…» де­ген пікір айтты.

– Қазақтың «Ел не демейді…» де­ген сөзі есіме келіп отыр. Сонда олар­дың пікіріне жүгінсек, егер мен не­ғұрлым батысшыл, неғұрлым аме­рикашыл болсам, соғұрлым «әлем­дік сипатта, заманауи фор­ма­да» бо­ла­мын-дағы, өз ұлтымның сө­зін кө­бірек сөйлеп, өз ұлтымның өне­рін дә­ріптесем – тар шеңберден шыға ал­май, бүгінгі заманға ілесе ал­май қал­ған, ХІХ ғасырда қалып қой­ған адам болып шығамын ғой, со­лай ма? Сол сияқты, мейлі театр­ды, мейлі ки­ноны алыңыз – қай өнер саласы бол­­масын, «заманауи» бо­лу үшін Ба­тыстың «айтқанына кө­ніп, айда­ға­нына жүру керек», со­лардың кейпіне ену керек, со­лардың сипатына сай бо­лу керек пе? Алайда оларда «есті» дү­ниеден гө­рі, «есер» дүние көбірек сияқ­ты…

– Жоқ, сіз дұрыс түсінбедіңіз. Ме­нің айтпағым – қазақ теат­р­лары әлемдік талаптарға жауап бе­руі тиіс. Білім мен өнер сияқты қа­зақ театры да еуростандарттық та­лаптарға жауап бере алатын биік кә­сіби деңгейге жетуі керек. Ол үшін режиссер де, актер де бәсекеге қа­білетті болуы қажет. Бұл театрды еуропаландыру деген сөз емес. Театр формаларының өзгеруін бү­гінгі уақыт талап етіп отыр. За­манауи әлемдік талаптарға жауап бе­ре алатын екі театрды жақсы білем – «Ақсарай» мен «Арт и Шок». Бұларды басқалардан биік қы­лып тұрғаны да ешбір театрға ұқ­самайтындығы. Әйтпесе, екеуі де әлі жас театр.

– Сонда сіз айтып отырған «биік­тіктің» өлшемі – өзгелерге ұқсамау ма?

– Менің айтып отырғаным – кө­рермен сұранысына жауап беру, заманауи келбет мәселесі. Бүгінгі күн­нің үдесінен шықпағандар – өлі театрлар. «Мен өзгермеймін, біз­дің ұлтымыз баяғыда олай бол­маған, Жібек пен Баян олай сөй­ле­меген, жүрмеген…» деген жалаң сын­дарды түсіне алмаймын. Театр – тірі организм. Өзгермеу, жаңа­лық­қа ұмтылмау деген – өшу деген сөз. Неге кино мен теледидар даму ке­рек те, театр дамымау керек? Ма­ған Қыз Жібек пен Баян бей­не­лері эпостық жыр арқылы онсыз да аян. Мен үшін маңыздысы – бүгінгі Жі­бек пен Баян. Қазір дәл осы уа­қытта олар не істеп жүр? Олар жүр ғой арамызда бірі – сту­дент, бірі – сау­дагер, бірі – банкте, бірі – на­ша­қор! Әрине, киім киісі, сөй­леу мә­нері, сөз саптауы, қимылы бұ­рын­ғы Баян мен Жібек­терден бәрі-бә­рі бөлек. Театрға бет ал­ған жас кө­рермен шындықты, бүгінгі шын­дықты естігісі, көргісі ке­леді. Ал біз олар­ға өзіміз көр­меген, тек әде­биет­тен оқыған эт­ног­рафиялық ба­ғыттағы, бет-бей­несін шаң басқан, жа­ны өлген Қо­зы-Баяндарды көр­сетеміз. Ұлттық рух деген осы ма? Ол қойылымнан не пайда? Егер жас көрермен одан жалын алмаса. Олардың бойынан өздеріндегідей жас­тықты, арманды көре алмаса… Не­ге біз оларға ес­кірген рухани азық­ты ұсынуымыз ке­рек?! Менің­ше, дәстүрді сақтау бас­қарақ. Ол – сол дәстүрге жа­ңаша реңк беру.

– Ағатай-ау, ендеше, ауыз әде­бие­тіндегі немесе Мұхаң мен Ғабеңдердің қаламынан туған Жібектер мен Баяндарға қол салып қайте­сіз­дер? Неге олардың ав­торлық құ­қығын аяқ асты ете­сіздер? Бүгінгі за­манның Жібектері мен Баяндары ту­ралы өздеріңіз пьеса жазып, сол шы­ғар­мала­ры­ңызды, кейіп­кер­ле­рі­ңізді қа­ла­ғандарыңызша сахнаға алып шыға бер­мейсіздер ме? Сіздер «жа­ңа­шылдық» дейсіздер де, Мұ­хаң мен Ғабеңдерді, баяғыда сүйегі қу­рап қалған кейіпкерлерді бүгінгі «ба­тысшыл» кейіптеріңізге енгізе­сіз­дер. Жаңашылдық деген «жа­ла­ңаш­тану» деген сөз емес шығар? Сіз­дер жа­ңа­шылдық деген – батысша ойлап, ба­тысша сөйлеп, батыс­ша әрекет жа­сау деп түсінесіздер… Сіз айтып отыр­ған «жалаң сын­шы­лар» осыны айт­ып, осыған күйіп-пі­седі ғой…

– Мен драматург емеспін. Қа­зіргі драматургтердің жазғандары көкейіме қонбайды десем, тағы рен­­жисіздер. Мен Мұхаң мен Ға­беңдердің Төлегені мен Жібегі, Қо­зысы мен Баяны, Еңлігі мен Кебегі, Қа­ракөзі мен Сы­рымы ар­қылы қазақтың құ­нар­лы тілін, өр­некті өнерін, кестелі сө­зін ғана жас­тардың құлағына сі­ңіргім ке­леді, ал үкілі кәмшат бөрік пен қос етек көйлек келмеске кетті. Мыса­лы, біз «мынау менің ба­бамның со­ғыстағы киген шек­пені, мен де, мі­не, киіп алып ру­хымды көтеріп жүр­мін» деп көшеге киіп шығар ма едік? Жоқ, әрине. Театр музей емес! Театрда да әр күн рухани «свежий» азық болуы ке­рек. Аттан­даған айқай, сувенир сияқты бе­тінде жан жоқ Еңлік-Ке­бектерге еш­кім сенбейді. Тіпті ондай «наивный» көрерменді табу қиын боп бара жатыр. Театр ең бірінші ке­з­екте өмір шындығын көр­сетуі тиіс. Театр – мен үшін салт-дәстүр көр­сететін, мәдени ошақ емес. Театр – бұл саналардың қақ­ты­ғы­сы, шындықтың екінші, яғ­ни сах­налық нұсқасын айтатын та­ным мен эстетика әлемі. Мен кө­рер­мен­нің интеллектуалдық деңгейі­нің биік болғанын қалаймын. Олардың дүниетанымы мен философиялық тағылымын ойлы қо­йы­лымдармен биіктетуіміз қажет. Оны дәл бүгіннен бастау керек. Жа­ңаша формада жазылған пье­са­ларды жас қазақ драматур­г­те­ріне байқау жариялау арқылы көп жаз­д­ыру қажет. Әйтеуір жаңашыл­дық, ізденіс, өзгеріп отыру – театрдың ең бас­ты темірқазығына айналу ке­рек. Театрға кәсіби сын ке­рек. Сын­сыз ешқашан өспейміз. Дәл қазіргі уақытта тек өнер емес, ұлтқ­а да сын керек. Бөркін аспан­ға атып той тойлайтын, мақтан мен даңқ-дақ­­пыртты жақсы кө­ре­тін ұлты­мыз үшін өз атына айтыл­ған сынды қа­былдау қиынның қиыны. Менің Па­риждегі үйренген қ­асиетімнің бірі, өз атыңа арнап жа­зылған сынды қабылдауды, пікірді тыңдай бі­луді үйрендім. Бірақ сын тек кә­сіби тұрғыда болуы тиіс.

– Мақтан-мадаққа қалай қа­райсыз? Атаққа құмарсыз ба?

– Қызықпаймын. Құмарту бы­лай тұрсын, жиіркенемін. Атақ пен даңққа деген құмар­лы­ғы­мызды қалай тоқтатамыз? Біл­меймін. Қазақ өнерінің басты қа­сі­реті – атаққа қол жеткізу үшін бо­латын «интригалар». Қазақ әр­тіс­терінің ғұмырының жартысы ин­тригамен өте­ді. «Елім, жерім үшін» деп кө­кіректі көп қағамыз, одан біздің қа­зақты мықты танып ке­тіп жат­қан ешкім жоқ. «Қазақ­фильм­дегі» саңлақ ағаларымыз өк­пелемесін, Еуропада біздің қа­зақтың ки­носын ағылшын комигі Са­ша Коу­эн түсірген «Борат» ту­ралы филь­ммен байланыстырады. Біз­дің ұлтты тану осы фильмнің дең­гейінде. Францияда солай, әй­теуір. Қайта «Моңғол» фильмін тү­сірген үш елдің қатарына Қазақстан­ның атын қосқан Бодровқа ал­ғыс ай­туға болады. Бұл фильм Еу­ропада кәдімгідей жақсы пікір­ге ие болды.

– Сіз білім алу үшін Еуропа ел­де­рінен Парижді таңдауыңызға не се­беп болды?

– Менің Париждегі оқу орнын таң­даудағы мақсатым – Еуропа­ның театр кеңістігін танып-білу жә­не әлем таныған ұлы режиссер Пи­тер Брукты, оның театрын көру еді. Сан жыл көрсем деп арман­даған «Buffes der Nort» театрында бо­лып, қойылым­да­рын көрдім. Бұл – әлем жұрт­шылығы таңдай қақ­қан ғажайып театр. Театрдың же­текшісі, есімі аңызға айналған ре­жиссер-рефор­ма­тор Питер Брукты кө­ріп жүз­­дестім. Қандай қара­па­­йым адам. Әлем мойындаған тұлғаның бо­йы­нан қара­па­йым­ды­лықтың шы­найы болмысын кө­ресің. Жасы 84-тен асқан режиссер се­німен за­мандасындай тең сөй­леседі. Ал біз­де ше? «Халық әр­тістерінің» кө­бінің бойынан кісілік пен кішілік кө­ре алмай қина­ла­сың. Бізде тұл­ғаны тану мүлдем бас­қаша, күл­кілі жағдайда. 85-тегі Пи­тер Брук қо­йылымдарындағы идея мен то­сын ойлар, жаңа­шыл­дық, зама­науи формаларды көр­генде 30-да­ғы жастар елестейді. Са­насы қар­тай­маған. Күні бүгінге де­йін өзін дә­лелдеумен келеді.

Фран­цияға өз ер­кімен эммиг­ра­цияға кеткен орыс­тың танымал режиссері Ана­толий Васильев, Еу­ро­пада жиі қ­о­йы­лым сахналайтын Юрий Пог­риб­ничко (екеуінің де жа­сы 70-те) ту­ралы осыны айтуға бо­лады. Әсі­ресе Ю.Пог­риб­нич­комен көп пі­кірлестім, көп дәріс ал­дым. Өмір бо­йы өздерін дәлел­деумен уақыт кө­шінен қалмай ке­леді. Сахнада жа­ңаша ойлайды. Кәсібиліктің шы­ңын осылар арқы­лы ұғамын.

– Өзіңіз туралы екі ауыз сөз…

– 1974 жылы Батыс Қазақстан об­лысының Сырым ауданы, Са­рой деген жерде дүниеге келдім. Өзім туған ауылда Абай атындағы ор­та мектепті бітірдім. Кез келген сах­нагердің өнерге деген махаб­баты бала кезден бастау алады ғой. Мен туған топырақ – халық ба­тыры, шешен әрі би-кемеңгер болған Сырым Датұлының ата мекені. Осы топырақта «дала академик­те­рі» іспеттес аузы дуалы ауыл үл­кендерінің тағылымын бойыма сі­ңірдім. Сөз өнеріне уызымнан жа­рыдым деуге болады. Мектепте «ақын бала», «әнші бала» атандым. Дом­быра ұстап айтыс сахнасына да шықтым, көркемсөз де оқыдым, өлең мен ән де жаздым. Осылардың бар­лығы менің режиссураға келуімнің алғашқы баспалдақтары сияқ­ты. 1982 жылы біздің ауыл­ға М.Әуезов атындағы акаде­мия­лық театр гастрольдік сапармен кел­ді. «Қарагөз» трагедиясы мен «Ке­ліндер көтерілісі» комедиясын бү­кіл ел тамашалады. Сол сегіз жа­сар кезімде көрген ұлы актриса С.Майқанованың «Мөржаны» ме­нің бала санама мәңгілік жазылып қал­ды. Менің зердемде жатталып қал­ған сол бейне кейде маған өнер­ге келуіме темірқазық болған­дай көрінеді.

– Өнер академиясына дейін фи­лолог мамандығын таңдаған көрінесіз…

– Иә, оған себеп – мектеп қа­быр­ғасында жүргенде қазақ тілі мен әдебиеті пәнінен респуб­ли­калық олимпиаданың жүлдегері атан­дым. Соның арқасында 1991 жы­лы Орал педагогикалық инс­титу­тының фи­лология факуль­те­тіне еш қиын­дықсыз түстім. Са­баққа да үлгеріп, өнер кештерінің бірінен қалмай, әсіресе драма үйір­месіне ерекше атса­лысып жү­ріп, 1995 жылы ин­с­титутты ойда­ғы­дай тәмамдадым. Бі­­лімімді әрі қа­­рай филология ғылымы бо­йынша ас­пирантурада жалғас­ты­руға бо­ла­тын еді, бірақ сахнаға де­ген сү­йіс­пеншілік сезімі мені бә­рібір өзі­не тартты. Кәсіби өнер жо­лын таңдап, Т.Жүргенов атындағы Қа­зақ Ұлттық Өнер академиясын, белгілі режиссер Маман Бай­сер­кеновтің класын «драма театры ре­жиссері» мамандығы бойынша үз­дік бітір­дім. 2001 жылдан Батыс Қа­зақстан об­лыстық қазақ драма театрының ре­жиссері ретінде он­шақты қойы­лым сахналадым. 2008-09 жылдары Франциядағы Па­риж ұлттық драма өнері консерваториясында ма­гистр-стажер ре­тін­де дәріс алдым. Ғы­лыми жетекшімнің Мәскеуге ауы­суына бай­ланысты, қазіргі таң­да бі­лімімді Ресей мемлекеттік театр өнері институтының (ГИТИС) магис­­тра­ту­расында жалғастырып, ма­гистрлік дис­сертациямды қор­ғау­ға да­йындалып жүрмін. Бұйыртса, са­нау­лы айдан соң профессор С.Же­но­вачтың ғылыми жетекшілігімен Ресей театр өнері ака­демиясының ғы­лыми кеңесінде «Қа­зіргі за­манғы режиссурада М.Чехов пен Б.Брех­т­тің театр әді­сін қолдану» тақырыбында ма­гистрлік диссер­та­ция қор­ға­мақ­пын.

Отбасым бар. Жарым – Нұр­гүл Бекетқызы Батыс Қазақстан мемлекеттік университетінің, «Ше­тел тілдері» кафедрасының оқы­тушысы. Екі ұлым бар – Абзал 11-сынып оқушысы, Рүстем 4 жаста.

– Алдағы арман-мақсат­та­рыңыз, жоспарларыңыз қандай?

– Менің мақсатым – пси­хологиялық бағытта театр жасау. Сол үшін қазір Еуропада жүрмін. Отбасымды сонау Оралға тастап, шетелде оқу маған да оңай емес. Бірақ жаңа бірнәрсені бастау үшін жүйелі түрде тәжірибе, білім алуым ке­рек. Басты мақсат – П­а­риж­де, Ресейде алған білімімді ел кәдесіне жа­рату. Ұлтымның дамуына, әлем­ге танылуына септігімді тигізу. Бұл бір жалған сөз емес, менің шынайы ар­ман-мақсатым. Сол жолда еш­қашан өз-өзіме тыным бермей ке­лемін. Көп оқимын, көп ізденемін. Өнер-білім саласындағы іні-қа­рындастарыма айтарым, ұлтыңды әлемге таныту үшін кем дегенде ана ті­лінен басқа 2-3 шет тілін білуің қа­жет. Әлемдік әдебиет пен мә­дениетті көп оқу, зерделеу керек. Оның көкжиегін тану биік дү­ниетанымды талап етеді.

– Біз сізге тілектеспіз!

Сұхбаттасқан

Сәуле ӘБЕДИНОВА

«Айқын» газеті,

2009 жылдың жаз айлары

(нақтылау керек)