Асхат МАЕМИРОВ, театр режиссері, «Болашақ» стипендиясының иегері:
ӨНЕРДІ «ШЕКПЕННЕН ШЫҚҚАНДАР» ЕМЕС, ТҰЛҒАЛАР ЖАСАЙДЫ
Асхат Маемиров – мемлекеттік «Болашақ» бағдарламасы бойынша Францияда білім алған Ақ Жайықтың түлегі, Халықаралық «Шабыт» фестивалінің лауреаты, Қ.Қуанышбаев атындағы сыйлықтың иегері, О.Бөкей атындағы І Республикалық көркемсөз оқу шеберлері байқауының жеңімпазы.
– Асхат, тамыз айында АҚШ-та өткен фестивальден жүлделі оралғандарыңыздан хабардармыз, сұхбатымызды сол сапарыңыз туралы әңгімеден бастасақ. Айдаладағы АҚШ Батыс Қазақстан облыстық драма театрын, қазақ режиссері Асхат Маемировтың «Зоопарктегі оқиғасын» қайдан біліп, қалай арнайы шақырту жіберді екен? Байқау шарттары қандай болды? Фестиваль қалай өтті?
– Нью-Йорктің іргесінде Риджфилд дейтін қала бар, фестиваль сонда өтті. Бұл – М.Чехов атындағы алғашқы халықаралық фестиваль. Өзіңіз білесіз, М.Чехов кезінде кеңес өкіметін, сол өкіметтің мәдени идеологиясын мойындамағандықтан алдымен Балтық жағалауы елдеріне қоныс аударған, сосын 1939 жылы соғыс басталғанда Американың Риджфилд қаласына жер аударады. Мен бұған дейін «Балтық елдерінің театрлары кеңестік одақ қарамағында болған өзге елдердің театрларынан оқ бойы озық тұрады, осының себебі неде?» деп көп ойланатынмын. Сөйтсем, олар театрға байланысты заманауи тенденцияларды, театр туралы бүкіл ілімді, білімді… бәрін М.Чеховтан алған екен. Кезінде М.Чехов Литваның мемлекеттік театрында дәріс оқыған. Кейіннен оның шәкірттерінің бәрі білдей профессор атанады. Олар «Лекций М.Чехова в Литовском Государственном театре» деген кітап шығарады. Содан бері Балтық елдері сол еңбектің негізінде жұмыс істейді. Олардың театрлары М.Чеховтың театрға, режиссураға, актерлік шеберлікке қатысты айтқан әрбір сөзін, әрбір теориясын бұлжымас қағидадай қалыптастырған. Чехов жүйесімен жұмыс істейтін актерлердің ойлау қабілеті мен ойнау шеберліктері, техникасы біздің Өнер академиясы мен театрларымызда қалыптасқан үйреншікті Станиславский жүйесіне ұқсамайды. Мүлде бөлек. М.Чехов Американың Риджфилд қаласына қоныс аударғанда да өз ісін жалғастырады, театр ашады. Ол кезде Америкада театр өнері әлі дами қоймаған кез ғой. М.Чеховтың Америкаға баруымен театр өнері ілгері қарыштап дамиды. Америкалықтар үшін Риджфилд қаласы – театр өнерінің Меккесі. Міне, сол қалада биыл әлемдік деңгейде М.Чехов атындағы І Халықаралық театр фестивалі өтті.
– Фестиваль өтетінін қайдан білдіңіз? Интернеттен бе?
– Жоқ. Ресейдің Театр қайраткерлері одағы бар. Ол одақта 200-ден астам адам жұмыс істейді, Ресей театрлары мен театр қайраткерлерінің мүддесін қорғайтын әртүрлі бөлімдер мен сараптамалық орталықтары бар. Сол одақтың халықаралық бөліміне М.Чехов атындағы фестиваль өтетіндігі туралы хабарлама келіпті. Мен қазір ғылыми жетекшімнің Мәскеуге ауысуына байланысты өзім де Мәскеуге келіп, диссертация қорғауға дайындалып жүрмін. Әлгі хабарламаны сонда жүріп естідім. Фестивальдің басты шарты – қойылым таза психологиялық бағытта болу керек және М.Чеховтың театр элементтеріне, актерлік мектебіне бағындырылған, сол бағытта қойылған қойылым болуы шарт. Біз америкалық драматург Э.Олбидің «Зоопарктегі оқиға» қойылымының DVD нұсқасын ұйымдастырушыларға жібердік. Олар тілді түсінбегенімен, қойылымды жоғары бағалады, себебі театр өнері – музыка өнері тәрізді, ешқандай аударманы қажет етпейді. Сахналық қойылымда, ең бастысы, режиссура, актерлік шеберлік, техника рөл ойнайды. Бір айдан кейін «сыншылар коллегиясы қарады, сіз өттіңіз, сізді шақырамыз» деген хабар келді. Облыстық Мәдениет басқармасы қаржылай қолдап, АҚШ-қа барып қайттық. ТМД елдері ішінен іріктеуден өткен біздің театр ғана. Іріктеуден өткен он театрдың ішінде біз «Ең үздік қойылым» иесі ретінде байқауға тікелей жолдама алдық. Басқа да көптеген байқауларға қатысу туралы ұсыныстар түсті. Қазақ театрының атын шығарып қайттық десем, артық айтқандық емес. АҚШ театр сыншылары қауымдастығының президенті Ирен Баккаленик ханым қойылымды кәсіби тұрғыда талдап, саралап, жоғары баға берді. Шынын айтсам, қазылар алқасы да, америкалық көрермендер де біздің артистерге – Джерриді сомдаған Данияр Базарқұлов пен Питер – Алмас Шоманға, олардың актерлік шеберлігіне, актерлік пластикасына таңғалды. Пьеса авторы Э.Олбидің өзі мені шығармашылық байланысқа шақырды. Бұл өзім таңдаған режиссерлік бағыттың дұрыс екендігін байқатты, бұған дейінгі алған білімнің бір қорытындысы іспеттес болды. Осы тұста Елбасы Н.Назарбаевтың тікелей қолдауымен жүзеге асқан «Болашақ» бағдарламасының стипендиаты болғанымды мақтан тұтамын. Шетелде білім алған жастардың қатарында болып, Парижде өз білігімді арттыруға мүмкіндік алғаным үшін өз жұртыма қарыздармын.
– Сіздіңше, ұлттық театр қандай болу керек?
– Қазіргі театр өнеріне, әсіресе ұлттық театр өнеріне қатысты мені толғандыратын ойлар көп. Ең бірінші, қазіргі қазақ театр өнеріндегі қатып қалған сеңді кәсіби тұрғыда бұзу керек. Сең деп отырғаным, қазақ театры бітпейтін бірін-бірі қайталаулардан тұрады. Қазақстанда елуден астам театр бар, солардың сахнасындағы Еңлік пен Кебек, Қозы мен Баяндар бір-бірінен аумайды. Өмірі өзгермейтін, басына үкілі тақия мен бөрік киіп, бұрым таққан «сұлулар» мен келіссін-келіспесін, үстінде шапаны, қолында қылышы бар «батырлар» жүреді. Дауыс мәнері, қимыл-қозғалысы да бір-бірінен аумайды. Осы қайталаушылықтан қалай құтыламыз? Өзіндік бейнесі бар авторлық театрларды қалай дамытамыз? Еуропада көптеген театр ұйымдары мен одақтары бар. Одан тыс театрдың бүкіл болмысын саралайтын, кәсіби тұрғыда зерттеу мен сараптама жасайтын кәсіби мамандардан құрылған халықаралық «театрды зерттеу» орталықтары бар. Меніңше, осындай кәсіби орталық құру қажет. Себебі осындай сараптамалық орталық арқылы қазақ театрының деңгейін саралай аламыз.
– Өзіңіз айтып отырған «қайталаулардың» себебі неде?
– Мұның себебі – актер, режиссерлерді дайындайтын оқу орындарының бір ғана жүйемен жұмыс жасауында. Бұл қайталаушылыққа ұрындырады. Бізге Еуропадан мамандарды жиі шақыру керек. Мәселен, Париждегі ұлттық театр өнері консерваториясындағы оқу жүйесі мүлдем бөлек. Бір курсқа үш жыл бойы бір ұстаз сабақ беру деген атымен жоқ. Әрбір семестр сайын ұстаздар ауысып отырады.
– Ал бізде ше?
– Біздің оқу орындарында, тіпті, қазақ тілінде ұғынықты жазылған оқулықтар да жоқ. Байғұс студенттер төрт-бес жыл бойы Станиславскийді «кеміреді». Сосын бізде «бәленшенің шекпенінен шықтық» деген тенденция қалыптасқан. Адамның деңгейі «кімнің шекпенінен шыққанымен» өлшенетіндей. Өнерді «шекпеннен шыққандар» емес, тұлғалар жасайды. Қазақ театр өнерінен Нұрмұхан Жантөрин сынды тұлғаларды аз көрем.
– Сіз тура Болат Атабаевтай ойлайды екенсіз, сіз де сол кісінің «шекпенінен шыққан» жоқсыз ба? Ұстазыңыз емес пе дегенім ғой…
– Жоқ, мен белгілі режиссер Маман Байсеркеновтен оқыдым. Рас, Болат Атабаевтан да көп нәрсе үйрендік, бірақ мен ол кісі сияқты тым радикалды емеспін. Шынын айтсам, бұрын ол кісі айтқанда көп мән бермейтін едім. Еуропада «шекпендік» болмыс емес, тұлғалық қасиетті жоғары қояды. Сен «бәленшенің» шекпенінен шықпақ тұрмақ, Құдайдың бел баласы болсаң да бәрібір, қабілетің бар ма, қарымың жете ме – мархабат, жоқ па – тағы да мархабат, есік әнеки… Мысалы, мен – магистрлік диссертациямның тақырыбын өзім тауып, оның құндылығы мен артықшылықтарын өзім дәлелдеуім керек. Біздегі өз аспиранттарын қолынан жетектеп сүйрелейтін ғылыми жүйені көріп өскен маған бұл басында, тіпті түсініксіз болды. Өнердің қай жанры болмасын, онда «МЕН»-дер көп болуы тиіс. Режиссура, мейлің актерлік өнер болсын, әр адамның өз «Мені» болуы керек. Мен дәл қазіргі уақытта сол өз «Менімді» іздеп жүрмін.
– Тым батысшыл сияқтысыз. «Менімді» іздеймін деп жүріп, басқа «өріске» кетіп қалмайсыз ба? Мысалы, менің «менім» Батыста емес, Шығыста. Қазақта. Сіз сонда дәстүрге, қалыптасқан мектепке қарсысыз ба?
– Біздің қазақ театрының көшін бастаған – Қаллекилер, Ел-ағаң, Сер-ағаңдар. Олар қазақ театрын құрды, қазақ театрының сәби кезеңіндегі өз миссияларын абыроймен орындады. Бүгінгі ұрпақ атынан шексіз алғыс оларға. Енді мынау жаңа замандағы қазақ театрының бет-бейнесі қандай болмақ? Мен «ұлттық театр» деген ұғымға өте сақ қараймын. Себебі «қазақ ұлттық театры қандай болу керек?» деген сұрақтың кәсіби тұрғыдағы жауабын әлі таба алмай жүрмін. Ол туралы бізде оқулық та, жүйелі теориялық еңбек те жоқ. Әркім өз деңгейінде ой толғайды. Шынында, үстіне ұлттық киім киіп, беліне қамшы қыстырып шыққан кейіпкерлер арқылы ұлттық театрымызды танимыз ба? Әлде ұлттық идея мен ұлттық құндылықтарға негізделген театрларды «ұлттық» дейміз бе? Бізде ауыз толтырып айта алатын «ұлттық театр» бар ма өзі? Болса – қайда? Сіз білесіз бе? Мен білмеймін.
– Мысалы, біздің білуімізше, Жапонның «ноо-бағыттағы» театрлары мифологияға негізделеді, жапон ұлтының дүниетанымына сай дүниелерді қояды. Қазақта да ұлттық салт-дәстүрге, ертегі-аңыздарға тікелей байланған, генетикалық дүниетанымымызға сай келетін өнер түрлері жетіп артылады. Ұлттық театрдың сыртқы формасы ғана емес, ішкі мазмұны да сол ұлттың мүддесіне лайық болуы керек шығар…
– Біз жиі мысалға келтіретін жапон, қытай ұлттық театрлары тарихының тамыры өте тереңде жатыр. Оларды 80 жылдық тарихы бар қазақ драма өнері үшін мысалға келтіре беру – қисынсыз. Үш мың жылдай өмір сүріп келе жатқан «Қытай операсы», жапондардың «Ноо» театрының жүйелі құрылымы бар. Олар – бүкіл әлем жұртшылығы мойындаған дәстүрлі бағыттағы үлкен мектеп. Мен кәсіби сахнагерлердің ішінен осы ғасырда қазақ ұлттық театры туралы теориялық және практикалық әдісті жүйелеп беретін бір «Гротовскийдің» шығатынына сенгім келеді. Иә, ұлттық құндылықтар ешқашан жоғалмауы тиіс. Мен өзімнің ұлдарыма да ең бірінші кезекте ән мен күйді, жыр-термені тыңдатып, Махамбет пен Абайды жаттатқызамын. Жаһандастыру дәуірінде олардың рухани иммунитетін шынықтыруды бір міндетім деп білемін. Мысалы, айтысты алыңыз. Ол өнерді қазақ қана ұға алады. Сіз бен біз ұғамыз. Айтысты рахаттанып тамашалаймыз, арқамыз қызып, делебеміз қозады. Бірақ оны өзге жұрт түсінбейді. Түсіну үшін ол қазақ боп қайта туу керек.
Ал театрға кең ауқымда қарауға тиістіміз. Дәстүрлі бағытты ұстанған театрлар, сөз жоқ, қалуы тиіс. Ал «мен өзгермеймін, үстімдегі «шапанымды» тастамаймын» деген жалған қағида біздің театрды өсірмейді. Заманауи кино мен теледидар көрген жас көрермен сахнада болатын «найзаласу» мен «пышақ тығып» өлтіруге мүлдем сенбейді. Ендеше, тарихи пьесаларды, тіпті миф пен эпосты қазіргі уақытпен үндестіріп, жаңаша «заманауи трактовкамен» сөйлету керек.
– Сіз «жұрттың бәрі мен сияқты ойлау керек» деп, өз ойыңызды өзгелерге «міндеттеп жүктейтін» тәріздісіз?
– Ондай ойым жоқ. Мен, бар болғаны, өз көзқарас-пікірлерімді айтып отырмын. Таңдау жасау жұрттың өз еркінде. Қайда барарын, қай театрды көрерін көрермен өзі шешеді. Мысалы, сол фестивальде жапондықтар бір қойылым сахналады. Соңында оларға мынадай сұрақ қойылды: «Бұл қойылым арқылы не айтқыларыңыз келді?» деген. Әрине, қойылым мәңгілік тақырыптарды – жақсылық пен жамандықтың тартысы, адалдық пен зұлымдықты көрсеткенін бәрі де біліп, түсініп отыр. Сонда жапондықтар: «Бұл біздің ұлттық өнеріміз, оны сіздерге түсіну шарт емес…» деді. Сонда қазылар алқасының айтқаны: «Азия, Шығыс халықтары өздерінің ұлттық өнерін, фольклорды көрсетуге шебер, алайда әлемдік сипатқа, заманауи формаларға келгенде шабан…» деген пікір айтты.
– Қазақтың «Ел не демейді…» деген сөзі есіме келіп отыр. Сонда олардың пікіріне жүгінсек, егер мен неғұрлым батысшыл, неғұрлым америкашыл болсам, соғұрлым «әлемдік сипатта, заманауи формада» боламын-дағы, өз ұлтымның сөзін көбірек сөйлеп, өз ұлтымның өнерін дәріптесем – тар шеңберден шыға алмай, бүгінгі заманға ілесе алмай қалған, ХІХ ғасырда қалып қойған адам болып шығамын ғой, солай ма? Сол сияқты, мейлі театрды, мейлі киноны алыңыз – қай өнер саласы болмасын, «заманауи» болу үшін Батыстың «айтқанына көніп, айдағанына жүру керек», солардың кейпіне ену керек, солардың сипатына сай болу керек пе? Алайда оларда «есті» дүниеден гөрі, «есер» дүние көбірек сияқты…
– Жоқ, сіз дұрыс түсінбедіңіз. Менің айтпағым – қазақ театрлары әлемдік талаптарға жауап беруі тиіс. Білім мен өнер сияқты қазақ театры да еуростандарттық талаптарға жауап бере алатын биік кәсіби деңгейге жетуі керек. Ол үшін режиссер де, актер де бәсекеге қабілетті болуы қажет. Бұл театрды еуропаландыру деген сөз емес. Театр формаларының өзгеруін бүгінгі уақыт талап етіп отыр. Заманауи әлемдік талаптарға жауап бере алатын екі театрды жақсы білем – «Ақсарай» мен «Арт и Шок». Бұларды басқалардан биік қылып тұрғаны да ешбір театрға ұқсамайтындығы. Әйтпесе, екеуі де әлі жас театр.
– Сонда сіз айтып отырған «биіктіктің» өлшемі – өзгелерге ұқсамау ма?
– Менің айтып отырғаным – көрермен сұранысына жауап беру, заманауи келбет мәселесі. Бүгінгі күннің үдесінен шықпағандар – өлі театрлар. «Мен өзгермеймін, біздің ұлтымыз баяғыда олай болмаған, Жібек пен Баян олай сөйлемеген, жүрмеген…» деген жалаң сындарды түсіне алмаймын. Театр – тірі организм. Өзгермеу, жаңалыққа ұмтылмау деген – өшу деген сөз. Неге кино мен теледидар даму керек те, театр дамымау керек? Маған Қыз Жібек пен Баян бейнелері эпостық жыр арқылы онсыз да аян. Мен үшін маңыздысы – бүгінгі Жібек пен Баян. Қазір дәл осы уақытта олар не істеп жүр? Олар жүр ғой арамызда бірі – студент, бірі – саудагер, бірі – банкте, бірі – нашақор! Әрине, киім киісі, сөйлеу мәнері, сөз саптауы, қимылы бұрынғы Баян мен Жібектерден бәрі-бәрі бөлек. Театрға бет алған жас көрермен шындықты, бүгінгі шындықты естігісі, көргісі келеді. Ал біз оларға өзіміз көрмеген, тек әдебиеттен оқыған этнографиялық бағыттағы, бет-бейнесін шаң басқан, жаны өлген Қозы-Баяндарды көрсетеміз. Ұлттық рух деген осы ма? Ол қойылымнан не пайда? Егер жас көрермен одан жалын алмаса. Олардың бойынан өздеріндегідей жастықты, арманды көре алмаса… Неге біз оларға ескірген рухани азықты ұсынуымыз керек?! Меніңше, дәстүрді сақтау басқарақ. Ол – сол дәстүрге жаңаша реңк беру.
– Ағатай-ау, ендеше, ауыз әдебиетіндегі немесе Мұхаң мен Ғабеңдердің қаламынан туған Жібектер мен Баяндарға қол салып қайтесіздер? Неге олардың авторлық құқығын аяқ асты етесіздер? Бүгінгі заманның Жібектері мен Баяндары туралы өздеріңіз пьеса жазып, сол шығармаларыңызды, кейіпкерлеріңізді қалағандарыңызша сахнаға алып шыға бермейсіздер ме? Сіздер «жаңашылдық» дейсіздер де, Мұхаң мен Ғабеңдерді, баяғыда сүйегі қурап қалған кейіпкерлерді бүгінгі «батысшыл» кейіптеріңізге енгізесіздер. Жаңашылдық деген «жалаңаштану» деген сөз емес шығар? Сіздер жаңашылдық деген – батысша ойлап, батысша сөйлеп, батысша әрекет жасау деп түсінесіздер… Сіз айтып отырған «жалаң сыншылар» осыны айтып, осыған күйіп-піседі ғой…
– Мен драматург емеспін. Қазіргі драматургтердің жазғандары көкейіме қонбайды десем, тағы ренжисіздер. Мен Мұхаң мен Ғабеңдердің Төлегені мен Жібегі, Қозысы мен Баяны, Еңлігі мен Кебегі, Қаракөзі мен Сырымы арқылы қазақтың құнарлы тілін, өрнекті өнерін, кестелі сөзін ғана жастардың құлағына сіңіргім келеді, ал үкілі кәмшат бөрік пен қос етек көйлек келмеске кетті. Мысалы, біз «мынау менің бабамның соғыстағы киген шекпені, мен де, міне, киіп алып рухымды көтеріп жүрмін» деп көшеге киіп шығар ма едік? Жоқ, әрине. Театр музей емес! Театрда да әр күн рухани «свежий» азық болуы керек. Аттандаған айқай, сувенир сияқты бетінде жан жоқ Еңлік-Кебектерге ешкім сенбейді. Тіпті ондай «наивный» көрерменді табу қиын боп бара жатыр. Театр ең бірінші кезекте өмір шындығын көрсетуі тиіс. Театр – мен үшін салт-дәстүр көрсететін, мәдени ошақ емес. Театр – бұл саналардың қақтығысы, шындықтың екінші, яғни сахналық нұсқасын айтатын таным мен эстетика әлемі. Мен көрерменнің интеллектуалдық деңгейінің биік болғанын қалаймын. Олардың дүниетанымы мен философиялық тағылымын ойлы қойылымдармен биіктетуіміз қажет. Оны дәл бүгіннен бастау керек. Жаңаша формада жазылған пьесаларды жас қазақ драматургтеріне байқау жариялау арқылы көп жаздыру қажет. Әйтеуір жаңашылдық, ізденіс, өзгеріп отыру – театрдың ең басты темірқазығына айналу керек. Театрға кәсіби сын керек. Сынсыз ешқашан өспейміз. Дәл қазіргі уақытта тек өнер емес, ұлтқа да сын керек. Бөркін аспанға атып той тойлайтын, мақтан мен даңқ-дақпыртты жақсы көретін ұлтымыз үшін өз атына айтылған сынды қабылдау қиынның қиыны. Менің Париждегі үйренген қасиетімнің бірі, өз атыңа арнап жазылған сынды қабылдауды, пікірді тыңдай білуді үйрендім. Бірақ сын тек кәсіби тұрғыда болуы тиіс.
– Мақтан-мадаққа қалай қарайсыз? Атаққа құмарсыз ба?
– Қызықпаймын. Құмарту былай тұрсын, жиіркенемін. Атақ пен даңққа деген құмарлығымызды қалай тоқтатамыз? Білмеймін. Қазақ өнерінің басты қасіреті – атаққа қол жеткізу үшін болатын «интригалар». Қазақ әртістерінің ғұмырының жартысы интригамен өтеді. «Елім, жерім үшін» деп көкіректі көп қағамыз, одан біздің қазақты мықты танып кетіп жатқан ешкім жоқ. «Қазақфильмдегі» саңлақ ағаларымыз өкпелемесін, Еуропада біздің қазақтың киносын ағылшын комигі Саша Коуэн түсірген «Борат» туралы фильммен байланыстырады. Біздің ұлтты тану осы фильмнің деңгейінде. Францияда солай, әйтеуір. Қайта «Моңғол» фильмін түсірген үш елдің қатарына Қазақстанның атын қосқан Бодровқа алғыс айтуға болады. Бұл фильм Еуропада кәдімгідей жақсы пікірге ие болды.
– Сіз білім алу үшін Еуропа елдерінен Парижді таңдауыңызға не себеп болды?
– Менің Париждегі оқу орнын таңдаудағы мақсатым – Еуропаның театр кеңістігін танып-білу және әлем таныған ұлы режиссер Питер Брукты, оның театрын көру еді. Сан жыл көрсем деп армандаған «Buffes der Nort» театрында болып, қойылымдарын көрдім. Бұл – әлем жұртшылығы таңдай қаққан ғажайып театр. Театрдың жетекшісі, есімі аңызға айналған режиссер-реформатор Питер Брукты көріп жүздестім. Қандай қарапайым адам. Әлем мойындаған тұлғаның бойынан қарапайымдылықтың шынайы болмысын көресің. Жасы 84-тен асқан режиссер сенімен замандасындай тең сөйлеседі. Ал бізде ше? «Халық әртістерінің» көбінің бойынан кісілік пен кішілік көре алмай қиналасың. Бізде тұлғаны тану мүлдем басқаша, күлкілі жағдайда. 85-тегі Питер Брук қойылымдарындағы идея мен тосын ойлар, жаңашылдық, заманауи формаларды көргенде 30-дағы жастар елестейді. Санасы қартаймаған. Күні бүгінге дейін өзін дәлелдеумен келеді.
Францияға өз еркімен эммиграцияға кеткен орыстың танымал режиссері Анатолий Васильев, Еуропада жиі қойылым сахналайтын Юрий Погрибничко (екеуінің де жасы 70-те) туралы осыны айтуға болады. Әсіресе Ю.Погрибничкомен көп пікірлестім, көп дәріс алдым. Өмір бойы өздерін дәлелдеумен уақыт көшінен қалмай келеді. Сахнада жаңаша ойлайды. Кәсібиліктің шыңын осылар арқылы ұғамын.
– Өзіңіз туралы екі ауыз сөз…
– 1974 жылы Батыс Қазақстан облысының Сырым ауданы, Сарой деген жерде дүниеге келдім. Өзім туған ауылда Абай атындағы орта мектепті бітірдім. Кез келген сахнагердің өнерге деген махаббаты бала кезден бастау алады ғой. Мен туған топырақ – халық батыры, шешен әрі би-кемеңгер болған Сырым Датұлының ата мекені. Осы топырақта «дала академиктері» іспеттес аузы дуалы ауыл үлкендерінің тағылымын бойыма сіңірдім. Сөз өнеріне уызымнан жарыдым деуге болады. Мектепте «ақын бала», «әнші бала» атандым. Домбыра ұстап айтыс сахнасына да шықтым, көркемсөз де оқыдым, өлең мен ән де жаздым. Осылардың барлығы менің режиссураға келуімнің алғашқы баспалдақтары сияқты. 1982 жылы біздің ауылға М.Әуезов атындағы академиялық театр гастрольдік сапармен келді. «Қарагөз» трагедиясы мен «Келіндер көтерілісі» комедиясын бүкіл ел тамашалады. Сол сегіз жасар кезімде көрген ұлы актриса С.Майқанованың «Мөржаны» менің бала санама мәңгілік жазылып қалды. Менің зердемде жатталып қалған сол бейне кейде маған өнерге келуіме темірқазық болғандай көрінеді.
– Өнер академиясына дейін филолог мамандығын таңдаған көрінесіз…
– Иә, оған себеп – мектеп қабырғасында жүргенде қазақ тілі мен әдебиеті пәнінен республикалық олимпиаданың жүлдегері атандым. Соның арқасында 1991 жылы Орал педагогикалық институтының филология факультетіне еш қиындықсыз түстім. Сабаққа да үлгеріп, өнер кештерінің бірінен қалмай, әсіресе драма үйірмесіне ерекше атсалысып жүріп, 1995 жылы институтты ойдағыдай тәмамдадым. Білімімді әрі қарай филология ғылымы бойынша аспирантурада жалғастыруға болатын еді, бірақ сахнаға деген сүйіспеншілік сезімі мені бәрібір өзіне тартты. Кәсіби өнер жолын таңдап, Т.Жүргенов атындағы Қазақ Ұлттық Өнер академиясын, белгілі режиссер Маман Байсеркеновтің класын «драма театры режиссері» мамандығы бойынша үздік бітірдім. 2001 жылдан Батыс Қазақстан облыстық қазақ драма театрының режиссері ретінде оншақты қойылым сахналадым. 2008-09 жылдары Франциядағы Париж ұлттық драма өнері консерваториясында магистр-стажер ретінде дәріс алдым. Ғылыми жетекшімнің Мәскеуге ауысуына байланысты, қазіргі таңда білімімді Ресей мемлекеттік театр өнері институтының (ГИТИС) магистратурасында жалғастырып, магистрлік диссертациямды қорғауға дайындалып жүрмін. Бұйыртса, санаулы айдан соң профессор С.Женовачтың ғылыми жетекшілігімен Ресей театр өнері академиясының ғылыми кеңесінде «Қазіргі заманғы режиссурада М.Чехов пен Б.Брехттің театр әдісін қолдану» тақырыбында магистрлік диссертация қорғамақпын.
Отбасым бар. Жарым – Нұргүл Бекетқызы Батыс Қазақстан мемлекеттік университетінің, «Шетел тілдері» кафедрасының оқытушысы. Екі ұлым бар – Абзал 11-сынып оқушысы, Рүстем 4 жаста.
– Алдағы арман-мақсаттарыңыз, жоспарларыңыз қандай?
– Менің мақсатым – психологиялық бағытта театр жасау. Сол үшін қазір Еуропада жүрмін. Отбасымды сонау Оралға тастап, шетелде оқу маған да оңай емес. Бірақ жаңа бірнәрсені бастау үшін жүйелі түрде тәжірибе, білім алуым керек. Басты мақсат – Парижде, Ресейде алған білімімді ел кәдесіне жарату. Ұлтымның дамуына, әлемге танылуына септігімді тигізу. Бұл бір жалған сөз емес, менің шынайы арман-мақсатым. Сол жолда ешқашан өз-өзіме тыным бермей келемін. Көп оқимын, көп ізденемін. Өнер-білім саласындағы іні-қарындастарыма айтарым, ұлтыңды әлемге таныту үшін кем дегенде ана тілінен басқа 2-3 шет тілін білуің қажет. Әлемдік әдебиет пен мәдениетті көп оқу, зерделеу керек. Оның көкжиегін тану биік дүниетанымды талап етеді.
– Біз сізге тілектеспіз!
Сұхбаттасқан
Сәуле ӘБЕДИНОВА
«Айқын» газеті,
2009 жылдың жаз айлары
(нақтылау керек)