– Гүлфар Мәжитқызы, өткен жаз айларында болашақта қабылдануы тиіс латын қазақ әліпбиінің емле ережелерін саралау мақсатында сіздер көптеген облыстарды аралап апро­бациялық зерттеу жүргізіп, қара­пайым халықтың ой-пікірін біл­діңіз­дер. Көздеген мақсаттарыңыз орын­далды ма, қандай нәтижеге қол жеткіз­діңіздер, осыған тоқталып өтсеңіз?

 – Әліпби ауыстыру дегеніміз – аса үлкен бұқаралық рухани реформа. Сон­дықтан бұл мәселеде халық тарапынан түрлі пікірлер, ұсыныстар болуы заңды. Әсіресе жаңа емле ережесін саралауда қоғамдық пікір өте маңызды. Осыған байланысты Ш.Шаяхметов атындағы «Тіл-қазына» ұлттық ғылыми-практикалық орталығы маусым-шілде айларында жаңа емле ережелерінің жобасына сараптама жасау үшін Көкшетау, Қарағанды, Қызылорда, Өскемен, Семей, Ақтөбе, Астана, Алматы қалаларында апробациялық (сынама-сауалнама) жұмыстар ұйымдастырып, қазіргі қол­даныстағы емле мәселелері сауалнама түрінде қоғамның талқысына салынды. 

Жоғарыдағы сынама жұмысына бай­­ланысты: «Сауалнама жүргізу құр әуре­шілік. Кирилл жазу жүйесіне үйре­ніп, сана­лары соған қалыптасқан жұрт­тың жаңа емлені қабылдауы қиын» деп пікір айт­қандар да болды. Алайда біз­дің жұ­мыс тобы өткізген апробация кезін­де «Менің санамда тек кирилл жазуы, оны өзгерте алмаймын» деп отыр­ған халық­ты көрмедім. Керісінше, өңір­лер­дегі халықты былай қойғанда, Әділет, Сырт­қы істер, Қаржы, Қорғаныс, Білім және ғылым, Мәдениет және спорт министр­ліктері қызметкерлерінің шынайы жанашыр­лықпен айтқан ұсыныс­тарына куә болдық. 

Сынамаға қатысушылар әліпбидің кемшіліктері мен қиындықтарын, оны жөндеудің жолдарын қызу талқылап, емле ережесін жасаушылар үшін аса қажетті ұсыныс-пікірлер айтып, өздері­нің тәуелсіз көзқарастарын білдірді. Мысалы, халық көбі ы (y) мен у (ý), и мен і таңбаларына өзгерту енгізуді, ш (sh) және с (s), х (h), һ (h) әріптері қатар ке­ле­тін сөздер оқылым мен жазылымда қиын­­дық тудыратындықтан, ш дыбысына диграф емес, жеке таңба арнауды, у ды­бысына u таңбасын беруді талап етуде. 

Сондай-ақ қ-мен таңбаланып жүрген рақ­мет, рақат, дастарқан тәрізді сөз­дер­ді қайтадан х-мен жазуды, г-мен таңбаланып жүрген қыргүйек, шегара, көгөніс сөздерін к-мен жазуды ұсынып, жоғарыдағы сөздерді қ, г таңбасымен емес, бұрынғыдай х, к таңбасымен жазу­ды талап етіп отыр. Халық тарапы­нан айтылған бұл ұсыныс-пікірлер емле ережелерін қоғам пікірімен санаса отырып, аса ұқыптылықпен бекіту керектігін айқын аңғартты. Сонымен қатар апробация нәтижесі жаңа емледе қазіргі жазу жүйесіндегідей босаң норманың (қыркүйек те дұрыс, қыргүйек те дұрыс, ғафу да дұрыс, ғапу да дұрыс т.б.) мүлде болмау керектігін, халықтың санасында берік орныққан базалық нормаларды қайта-қайта өзгерте бермеу қажеттілігін көрсетіп отыр. Емле мен орфографиялық сөздікке әр жыл сайын өзгеріс енгізе бермей, Үкімет тарапынан бір-ақ рет бекітілуі шарт екенін де апробация нәтижесі айқындап берді. 

– Дей тұрғанмен қазіргі таңда Елбасы мақұлдап, қол қойған жаңа латын қазақ әліпбиінде э, ц, ю, я, щ, ë, ь, ъ әріптері жоқ. Бірақ осы әріп­­тер­мен жазылған шет тілден енген сөз­­дер­ді таңбалауға қатысты қоғам пікірі қандай екен? 

– «Кирилл жазуына үйренген адам­­дар шеттілдік сөздерді орыс орфо­гра­фиясы­мен таңбалауға құмар, сон­дықтан апро­бация нәтижесіне сүйенудің қажеті жоқ» дегенге саятын пікірлер айтылып жатыр. Алайда керісінше сауална­маға қатысу­шылар шеттілдік сөздер құрамын­дағы э, ц, ю, я, щ, ë, ь, ъ әріп­тері­нің орнына қан­дай таңбаларды қолдану қолайлы болатыны жөнінде өздерінің ұсыныстарын айтты. Мысалы, ц әрпін жалғыз с-мен (конститусия), ю әрпін иу тіркесімен емес, көп жағдайда, тек у таңбасымен (парашут) беруді, басқа әріп­терге қатысты да осы сияқты тұжы­рымдар ұсынды. 

Әрине шеттілдік сөздерді орыс тілінің орфографиясы бойынша жазу үшін әліпбиге енбей қалған 8 таңбаны (э, ц, ю, я, щ, ë, ь, ъ) іздеушілер де, түпнұсқа тілдің (ағылшын, т.б.) заңдылығымен жазу­ды көздейтіндер де, сындырып жаз­­ғанды дұрыс деп танитындар да бол­ды. Шеттілдік сөздерді тіліміздің айты­лым нормасына бағындыру керек деп, орыс орфоэпиясына салып сындыруды ұсынғандар да кездесті. Мәселен конститутсиа (конституция), кәмпүйтер (компьютер) деген сияқты. 

Бірақ біздің қоғам жоғарыдағы конституция, компьютер, т.б. сөздерді дәл осылай айтуды ұят деп есептейді. Ал жаңа емле бойынша компьютер сөзін латын әліпбиімен kompýter (айтылымы кампутер), продюсер сөзін рrodýser (айтылымы прадусер) деп таңбалаймыз. 

– Сонымен ұзын сөздің қысқасы, сіздер апробацияның нәтижелеріне сүйеніп, қандай қорытынды шығар­дыңыздар, екіншіден, емле ереже­леріне қатысты айтылған қоғамдық пікір-ұсыныстар ескеріле ме?

– Әрине халық талап етіп отырған бірқатар мәселелер, әсіресе әліпби таң­ба­ларына қатысты ұсыныстар мін­детті түрде ескеріледі. Емле ережелері жобасы дәл қазір еліміздегі барлық жоғары оқу орындарының қазақ тілі кафедраларына, жекелеген ғалымдарға таратыл­ды. Келесі айдың ортасына дейін ем­леге қатысты ұсыныс-пікір­лер жи­нақ­­талып, соңғы қорытынды шыға­рыла­­ды. Қорытындының нәтиже­лері жұ­мыс тобына ұсынылады. Яғни халық ма­құл­даған, сарапшылар дұрыс деп таны­ған соңғы емле ережесі ресми түрде бекітілген соң, ортологиялық құрал­дар (анықтағыш, орфографиялық сөздік, т.б.) жасау ісі қолға алынбақ. 

Әңгімелескен 

Бекен ҚАЙРАТҰЛЫ,

«Егемен Қазақстан»