Жолданған уақыты: 08:01 - 2012/05/14

бексүлтән нүржеке-ұлы

әлемде ең көп жазылған, ең көп айтылған адам шыңғысхан болар-ау! ол туралы айту, жазу қай заманда да толастаған емес. бұл салаға қазақ азаматтары да аз үлес қосып жатқан жоқ. соның ішінде ерекшесі – тілеуберді әбенәйүлі тыныбайын бауырымыз. оны ерекше деп отырған себебім: ол – шыңғысханға қатысты біз оқымаған нұсқаны оқып, біз көрмеген нұсқаны қазақшалаған адам. мен оның «құпя шежіренің» құпясы» (алматы, 2010) , «түгел тауарихтың» түбінде не жатыр?» (алматы, 2011) деген екі кітәбіне қатысты бірер пікір білдірмекпін.
аталмыш екі кітәпті де тілеуберді қытай тілінен өзі аударған. аудара отырып, әр үзікке қолма-қол талдау жасаған. оның талдауы сан түрлі әрі сан қыилы: тарихи да, тілдік те, ата шежіреге байланысты да, адамдық, хандық қәсиеттер мен төпөнимикәліқ, өнөмәстикәліқ жағдайларды да қамтиды.
бұрын біз білетін “моңғолдың құпя шежіресі” мен рәшид әд-дынның “жылнамалар жинағында”, тілеуберді бауырымыздың дәлелдеуінше, шыңғысханның туған жері, туған елі, туған тілі, ұстанған діні туралы нақты мәлімет беретін тұстар кеиінгі көші­ру­шілер мен аудармашылар тарабынан не әдеиі, не білместіктен бірәз бұр­ма­лауға ұшыраған немесе мүлде аударылмай қалған, аударылғанның өзі қата талданған.
ең әуелі ұлы қағанның туған жері туралы пікіріне тоқталмақпын.
бұл, шынында, өте қиын мәселе. өйткені, көне түрік жерінде бұрын да, қәзір де аттас, ұқсас өзен мен көл, тау мен тас өте көп. солардың ішінен ке- регіңді табу оңай емес. оның үстіне ертедегі атау мен қәзіргі атау үнемі ұқ- сай бермеиді. алайда, бұрын жер иесі өзгерсе де, жер аты өзгере бермеген. өйткені, ол жер сол тілде сөйлеитін бір тайпаның иелігінен сол тілде сөйлеи-тын екінші тайпаның иелігіне көшіп отырған. сондықтан бір тілдес, бір тектес халық жер атын әдеиілеп өшіру­ге, бұрмалауға мүдделі болмаған. әйт­кенмен даму бар жерде өзгеріс болмай тұрмайды. сондықтан бұрынғы атау­лардың орналасу жүйесіне, бағыты мен бағдарына, алыс-жақындығына, теріс­кеиі мен күнгеиіне қарап та бірәз нәр­сені бағамдауға болатын секілді. оның үстіне жер атауының түр-тұр­па­тына қатысты беинелеуі өзгер­генмен, тауы тау, қясы қя, шоқысы шоқы, ара­лы арал, өзені өзен күйінде қала берген ғой.
тілеубердінің дәлелдеуінше, бізге мәлім «моңғолдың құпя шежіресі» деген кітәптің (моңғол тілінен қазақ­шалаған – мағауя сұлтаняұлы, баян-өлгеи, 1979) қытайша түп­нүс­қәдәғі аты «шыңғыс қағанның құзауыры», яғни «шыңғыс қағанның түп-тұқыяны» екен («құпя шежіренің» құпясы», 2010. 9-бет) .
осы кітәптің қытайшадағы алғашқы сөйлемдері тілеуберді аудармасында былай:
«жәйіқті төлі бөрте-шайна әзім еді де, жұбайы құба марал теңіз тумасы болатын. олар өнен-мұранның бастау алатын жеріндегі бұрқан-қалдын атты тауға келіп орда тікті» (сонда, 14-бет) .
«жәйіғіміз – жәйіқ, теңізіміз – кәспи, өненіміз – іле, бұрқанымыз – бұрқан»,– деиді тілеуберді (13,17-беттер) . «алда кездесетін қарқара, жете, ілеті, шаты, нараты, құлжа, түрген, қапшағай деген жер-су аттары бұл өзеннің (өненнің – б.н.) қәзіргі іле екенін айғақтайды», – деиді (14-бет) .
мағауя сұлтаня ағамыз аударған нұсқасында бұл жер аттары мүлде аталмайды. әрине, бұл – ол кісінің қаталығы емес, оның алдындағы моңғолшаға аударылған нұсқаның кінәрәті. мысалы, соның бәрінің түп төркіні болған қытайша түпнүсқәдә «түрген» деген жер аты айдай анық етіп жазылған. оның үстіне, тұсына «жер аты» деген нақты ескертпе қойылған», – деиді (сонда, 430-бет) .
«соған қарағанда, – деиді ті­леу­берді, – түпнүсқәні моңғолшаға ауда-рушылар әтеиілеп «жаңылған» секілді. өйткені, «түрген» сынды үшбу жер-есім (топоним) шыңғысханның қай өлкеде жасағанын анықтайтын өте ма-ңызды дәлел болатын. шыңғысхан өзінің тәйжігіт туыстарынан қашқанда, тап осы түрген тауына паналайды. ал меркіттерден бас сауғалағанда, бұр-қан тауына тығылады… шыңғысхан тарихына қатысты бұрқан-қалдын, бұрхан тау деп айтылатын жер аты да дәл осы іле алқабынан табылады және күні бүгін бар. ол – қәзіргі алматы облысының жәркент ауданындағы бір өзеннің аты. сондай-ақ сол өзен ағып өткен алқаптың да аты» (сонда, 431) .
иә, осындай жер аттары жәркент жерінде күні бүгінге деиін бар екені рас. алайда, осы тұжырым шындыққа сай келе ме? енді осыған тоқталайық.
«сол жылдың көктемінде әмбегеи-қағанның екі қатұны үрби мен шұ-ғатай аруақтарға ас берген еді. олар керімнің (шыңғыстың шешесі – б.н.) кешігіп келгенін сылтауратып, астан сарқыт ауыз тигізбеи қойды… соның артынша ұрсыс шығып: «шешелі-балалы бәріңді жұртқа тастаймыз, елмен бірге көшуші болмаңдар!» – дегенге жетті», – делінген екен «шың­ғыс қаған-ның құзауырында» («құпя шежіренің» құпясы», 2010. 480-бет) .
«айтқандай-ақ ертеңінде тарғатай-қоралдық, төтежән-жырты екеуі керім-көзен мен балаларын жұртта қалдырып, тәйжігітті өнен-мұранды құлдата көшіре жөнелді», – делінген (сонда, сол бетте) .
«құлдата» дегенге мән берсек, тәй­жігіттер өнен даряның төмен жағына қарай кеткен. егер тілеубердінің өненді іле дегенін ескерсек, тәйжігіттер іленің аяқ жағына көшкен. ал тәйжігіт деп отырғаны – жалайырлар. рәшид әд-дынның «түгел тауарихында» былай делінген: «үлкен әмірлердің қатаң кү-зетіндегі алтын-қазынада «алтын дәптер» деген кітәп бар. сондағы мәліметте: тәйжігіттер – қайдау ханның баласы шара-қайлықтан тарайды», – деп жазылған», – деген дерек бар («түгел тауарихтың» түбінде не жатыр?». 2011, 380-бет) .
«түгел тауарихқа» тағы жүгінеиік: «онда («алтын дәптерде» – б.н.) тек нашынның немерелес баласын – қайдауды – бір рулы жалайырдан құтқарып алып шығып, өнен-мұ­ранның бойына келіп қоныс тепкені айтылған. біз осы әңгімені дұрыс деп қараймыз» (сонда, 380-бет) .
бұған қарағанда, жалайырлардың өз ішінде шатақ шығып, бір тобы, яғни тәйжігіттер өнен бойына көшіп келген болады. ал «жалайыр руы» деген тарауда: «бұрынғы заманда бұл рудың адам саны көп болған… шыңғысхан заманында да, қазыр да иран мен тұрандағы әмірлердің көп сандысы осы рудан шыққан. олардың бір бөлім жұрты өнен бойы аймағында еді. айтуларға қарағанда, ерте бір заманда қытай жасағы осындағы жалайырларға қырғыншылық жасапты. сол зоба­лаңнан құтылғандар аз болыпты… өкім бойынша олардың бірәзі өлім жазасына кесілді. қалғаны дүтім-мыңынның екінші ұлы қайдау ханға, оның балаларына және туыстарына қараша етілді немесе соларға құлдыққа берілді. заманнан заман жалғасып шыңғыс- ханның тұсына жеткенде, бұл бір рулы жалайыр оның өткі-бұқылына айналды» (сонда, 91-бет) .
жалайырдың осы бөлігі он салаға бөлінетінін айта келіп, бір бөлігі хан және төре атанғаны айтылады (сонда, сол бетте) . шыңғысхан ұрпақтары әлі күнге деиін төре аталатынын бүкіл қазақ баласына деиін біледі.
осы жазбаларды жинақтай қа­рағанда, тәйжігіттердің қайдау ұрпағы екені, ал қайдаудың жалайыр екені көрініп тұр. демек, өненнің бойын құл-дай көшкен сол жалайырлардың ұрпағы әлі сол өнен бойында, яғни іленің ете­гінде бақанас жерінде отырған болып шығады. бұл тарихи шындыққа қай-шы келмеиді.
оның үстіне шыңғысханның жас кезінде досы, андасы болып, кеиін бақ­таластық жасаған жәміке (жұрт қүр­метпен жамаға атаған – б.н.) шораты руынан тарайды. «түгел тауарих­тың» «шораты руы» атты тарауында: «ке­зінде бұл рудың жәміке-шешен деген даңқты көсемі болған», – деп жа­зылған (сонда, 409-бет) .
«ал бұлар кім десеңіз, қәзіргі сыр-манақ ішіндегі шора руының ата-тегі болатын. жәмікенің есіміне үнемі «жалайыр» деген арыс атының қосылып айтылатыны да содан», – деп талдайды тілеуберді. әрі: «шораты руы қайдау ханның ұрқы түменеи-қағаннан, яғни оның жетінші ұлы дүр-баяннан тарайды. оларды әдетте шораты, жасырат деп әтәғәнімен, ұлыстық көлемде бәрін де жалайыр деп атаған. айталық, «түгел тауарихта» жалайыр саба-баға­дұр десе, «алтын шежіреде» жалайыр жәміке-шешен деп жазған», – деп дә­лелдеиді тілеуберді (сонда, 414-бет) .
сөнімен тәйжігіттің жалайыр екеніне тілеуберді ақыры сендіреді. оған сенбеиін десең, «шыңғыс-қағанның қузауыры»: «жалайырдың бір руы тәйжігіттен сүші – тұмақ арғай-қазар, бала деген екі ұлын ертіп ке-лыпты», – деп тайға таңба басқандай анық жазған (492-бет, 2010) .
ал енді шыңғыс-қағанның жалайыр ішінде тәйжігіттен, оның ішінде шорадан тарайтын жәмікеге: «сыз бен біз бір атаның баласы едік қой. мына кекті қәйтсең де қайтарыс»,– дегеніне қарап, шыңғысханның да жалайыр екеніне көз жеткіземіз.
шыңғыс заманында, яғни хіі, хііі ғасырларда іле бойын мекендеген жа­ла­иыр­лардың әлі де іле бойында отыр­ғанын бәріміз білеміз. хV ғасырда ақсақ темір де жалайырларды іле мен қараталдың бойынан тапқанын тарих оқитын әркім-ақ біледі. олар хVIII ғасырда «ақтабан шұбырындыда» да осы қонысынан ажырамаған.
енді «шыңғыс-қағанның құзауы­рына» қайта оралайық.
«сойтып жатқанда, тәйжігіттің тар­ғатай-қоралдығы пәрмен түсірді:
– біз жұртқа тастап кеткен те­межән­дер ендігі шөжедеиін қанат­та­нып, күшіктеитін күлшеленіп, әбден же­тілген болар. қол бастап барып бай­қайық.
темежәндер олар келіп қалғанда, матқапаға түсті… темежән асып-сасып атқа мінді де, орманға кіре жөнелді. тәйжігіттер көріп қалып, түрген та-уына деиін қуды. темежән нуға сүңгіп кеткендіктен, тәйжігіттер кеиіндеи берген. олар ақыры сырттай қоршауға мәжбүр болды», – делінген онда (482-бет) .
тілеубердінің осы түргенді іленің сол жағалауындағы түрген деуі («түгел тауарихтың» түбінде не жатыр?». 434-бет) «қузауырдағы» жазуға тура кел­меиді. өйткені, іленің (өненнің) оң жағалауындағы бұрқан таудан сол жа-ғалауындағы түргенге деиін қашып баратындай темежәнде уақыт та, жағдай да болмағаны жазбада анық көрініп тұр: «темежән асып-сасып атқа мінді де, орманға кіре жөнелді».
демек, түрген бұрқанға жақын маңай­да болу керек. ол түрген – қәзіргі жәркент қаласы мен көктәл ауылының екі ортасында әлі күнге түрген аталып келе жатқан тоғай. бұрқаннан төмен қарай қашқан темежән бұл түрген тоғайына оп-оңай қашып кіре алады, арасы жап-жақын, бұрқанның батыс жағында. бұл – дауласуға жатпайтын шындық.
алайда, бұл маңайды біле бермеитін жұртқа шоқанның мына жазбасын куәге тартайын: «югентәшскәя долина ест гөрнөе плато, өбрәзөвәнніе течением на зәпәде речек әгнікәтті, кәргәлі, на вөстөке усекә, борохуджира, көтөріи при впәдени нәзівәется турген». (сөбрәние сөчинени в пяти томах, том іі, алматы, 1962. 11-бет) .
тағы былай деиді шоқан: «пөкә мы проводили время под ивовым кустөм и сөвершәли свою походную трәпезу, верблюді успели перебрәтся через реку и направилис на речку бурхан-су, обилную көрмөм и вөдөпөем» (сонда, 20-бет) .
одан ары былай деиді: «нәлевө, өчен близкө от дөрөги, шла холмистая грядә, направо вдали виднеләс ширөкөй лентөй или и өкөлө нее темнели силуеті гөрөдөв и өкружәющеи рощи. етө был гөрөд турген-кент, стоящи при впәдени борохуджира в или» (сонда, 21-бет) .
қәзір ол қаланың орны түрген то­ғайдың ішінде алматы – қорғас тасжо-лының бойында әлі жатыр. жол дәл ор­тасынан кесіп өтеді. хVIII ғасырда ірәйімбек батыр өзінің сатай, бөлек, аралбай сынды серіктерімен бірге осы қамалды алу кезінде қатты жараланып, өле-өлгенше соның зардабын шеккен.
енді мынаны қараңыз: «жоғарыда айтқанымыздай, түпнүсқәнің үш түрлі мәтінінде қоса қабат және ашық жазылған «түрген» деген жер аты моң­ғолшаға әдеиі аударылмай кеткен», – деиді тілеуберді («құпя шежіренің» құпясы», 123-бет) .
ырасында, түргеннің қай түрген екені анықтала қалса, бұрқанның қай бұрқан екені де анықталып қоятынын сезген әрі білген-ау солар.
дегенмен, шоқан жазған түрген мен «қузауырдағы» түргенді біздің де бір­жөлә анықтап алғанымыз абзал болар еді. шоқан 1856 жылы сол араның кәртәсін да сызып қалдырған (2-том, 43-бет) . жоғарыда сөздәйек келтірге-німіздеи, бурақожыр өзені ілеге құяр тұста түрген аталады деген ғой ол. кәр-таға да солай түсірген. алайда, бура­қожыр өзені ешқәшән үсекке құймаған. шығысында жатқан үсекке қарай аунайтындай еңістеу жатқан жер ыңғайы да жоқ. шоқанды шатастырған, ме­ніңше, мына жағдай болу керек.
үсек пен бурақожырдың дәл ортасында даңғырлақ деитін өзенше түрген тоғайды қақ жара ағып жатыр. оның ілеге жақындағанда үсекке барып құя-тыны рас. өзі барып көрмеген шоқан осы даңғырлақты бурәқөжірмен ша-тастырған. олай болса, ол араны 1856 жылы шоқан көргенде, үсек өзені іле-ге құяр тұста әлі түрген деп аталған. ал шыңғысхан өмір сүрген дәуірде үсек бастан-аяқ түрген өзені аталған. өйткені, «қузауырда» бұрқан таудың қасынан ағатын түргеннен басқа ешқәндәй өзен айтылмайды. ал үсек (өсек) өзені бұрқанның дәл батыс жақ іргесінен ағып жатыр. тәйжігіт туыс­қан­дарынан қашқанда, темежән бұрқаннан түргеннің іргедегі қалың тоғайына дереу кіріп кеткен. көне түрік тілінің мәғінәсімен талдасақ, «үс» деген «су» деген мағына береді, ал «ек» – «ене», «қүрметті» деген ұғымға сай сөз. «бәлен-ше-еке», «түгенше-еке» деп жататынымыз содан. елді асыраған енесу, қәсиетті су дегенге саяды. ал түрген дегенді шоқан «быстрыи» депті. қазақшаласақ, екпінді, ағыны қатты дегенге жақындайды. ол сөз үсек-түргеннің мінезіне жарасады. оған қоса оның «беткеилі алқап», «құлама жазық» деген де мағынасы болған секілді.
ұш-меркіттер темежәнге ол бұр­қантаудан алысырақ жерде отырған кезде шабуылдайды. «темежән орда­сының керелім өзенінің басындағы бүркеи-іргеде отырған кезі еді», – деиді «шыңғыс-қағанның құзауыры» (486-бет) . «таң енді сарғайып келе жатқанда» меркіттердің келе жатқанын қізметші әйел ат тұяғының дүбірінен біліп қояды да, әлдімен темежәннің шешесі керім ананы: «бәйбіше! бәй­біше! тез тұрыңыз!» – деп оятады.
бүркеи-ірге қәзіргі іргетәу болса, ол бұрқантаудың батыс жағында. онда меркіттер қәзіргі қоғалы жақтан келген. ал темежән шығысқа бұрқантауға қарай қашқан. «темежән мен бауырлары жедел аттанып, әлдеқәшән бұрқан-таудың қойнауына сүңгіген еді», – деиді «қузауыр» (сонда, 486-бет) .
«ал бір атты арнаулы жәйлі етіп жабдап бөрте-көзеннің алдына тарт-ты». алайда, айы-күні жетіп отырған жүкті бөрте атқа жеке мініп отыра ал-майды да, қізметші әйел «бөрте-көзенді жасырмақтың қамын жасап, оны қара арбаға отырғызды», – деиді «қузауыр» (сонда, 486-бет) .
осындай жағдайда меркіттер бұр­қантауды үш рет айнала іздеп теме-жанның өзін ұстай алмайды да, арбаға жасырған бөртені тауып алады. «әсілі, бұлар ұш-меркіт шеріктері еді… үше­у­інің мақсаты: ілгерідегі есукеидің шет­керіден керім-көзенді тартып алған кекті қайтару еді. олар: «керімнің орнына темежәннің келіншегін олжа­ладық, есеміз қайтты», – десіп, таудан түсіп елді-еліне кетісті», – деиді «қу­зауыр» (487-бет) .
бұрқан мен түргеннің быр-бірімен іргелес жатқан жер екені, әрі екеуінің де аты күні бүгінге деиін өзгермеи сақ­талғаны және екеуінің де іле өңірінде екені анықталған соң, бұл мәселе дә­лелденді деп есептеуге болар еді, бірәқ әлемге тарап кеткен өтірікке тосқауыл қою аса мықты сенім мен дәлелді қа-жет ететінін ескеріп, «шыңғыс қа­ған­ның құзауырын» одан ары қузайық.
«сойтып, бөрте қыздың ұзату тойын жасады. тай-шешен қызының көшін керелім бойындағы орақтылардың шетіне іліндіріп салып қайтып кетті», – депті (485-бет) .
неге? өйткені, орақтылар, қазақтың ата шежіресі бойынша, жалайырдың бір атасы. ендеше, әкесі қызын ұза­тылған елінің шетіне деиін әкеліп, енді қор­қыныш жоқ деп, еліне оралған.
солай-ақ болсын. бірәқ бүкіл тарихшы «керелім» дегенді «керулен» деп танып, ол қәзіргі моңғолядағы керулен өзені деп жүрген жоқ па?
міне, тарихтың тағы бір үлкен қәтелігі осында. мұндағы керелім –моңғолядағы керулен өзені емес, жетісудәғі ежелден жалайырлар жәйләп келе жатқан қаратал өзені. орақтыдан тарайтын жалайырлар әлі де соның бойын жәйләп отыр. оның үстіне, бөртенің әкесі тай-шешен бұрқанға моңғолядағы керуленнен келе жатса, батыста жатқан орақты жалайырларға соқпай-ақ, шығыс жақтағы тарбағатай тұсынан, не қорғас тұсынан келе сал-май ма? ол о жақтан емес, батыс жақтан, ежелден бөртенің жұрты қоңыраттар отырған жақтан келіп отыр ғой.
енді қараталдың керелім екеніне дәлел іздеп көреиік. қаратал өзені жар-кент жеріндегі үйгентәстің белінен басталып, терісәққән, ағынықатты, қарғалы аталып (жоғарыдағы шо­қан­ның жазғанына қараңыз – б. н.) , оған қоғалы, тентек, көксу, мұқыр қосыл­ған соң қаратал аталады. үй­гентәстің белінен, төңірегінен бас­талған бүкіл өзен ілеге, күнгеиге қарай ағады да, тек қаратал ғана теріскеиге ағып, балқашқа құяды. күңгеиде отырған жұрт оны керелім, кері өлең, яғни кері ағатын өзен демегенде, не деиді? жәркент жұр-ты күні бүгінге деиін қоғалы жақтағы жалайыр бауырларын теріскеидегі ел, теріскеи деп отырады. ал түріктің бұл сөзін біл­меитін аудармашылар оны моңғолдың керуленімен шатастырған. тері­сәққәнді кәзіргі қазақтар белдің суы деп кетті, бала күнімде мен теріс­әққән деп білуші ем. ағынықаттыны ел ақсу деп кетті. ежелгі атын сақтаған қарғалы ғәнә.терісәққән үйгентәстің белінен, қарғалы қарғалы сайынан, ағы­нықатты ақсу сайынан ағып келіп, дәл жалаулы жотасының түбінен түйіседі, сондықтан ол ара үш судың құйғаны аталады. қаратал өзенінің ең бастау алатын өзеншесі бұрын теріс­әққән болып аталса, қараталдың бұрын кері аққан өзен – керелім – атал­ға­нына неге сенбеске?
дәлелімізді тянақты ету үшін, іле алқабының оң жағындағы быр-бірімен іргелес жатқан бірәз жер-су аттарына тағы шолу жасап көрелік.
«осынау тәйжігітшіл ру-арыстар алқа-бұлақта бас қосты» – деиді «шыңғыс-қағанның құзауыры» (494-бет) . бұл кәдімгі түрксіб жолы түйіскен айнабұлақ стансасының маңайы болу керек. «айна» мен «алқа» алмасқан да, бұлақ – бұлақ күйінде сақталған.
«шыңғыс-қағанның ордасы кө­реңкілікте отырған болатын» (499-бет) . бұл – жәркент өңіріндегі бәр­көр­неу тауы. «көру» түбірі өзгермеген, «көр-некті тау» деген мағына береді.
«оңқан мен шыңғыс тізе қосып, керелім өзенін құлдай жәмікеге қарсы аттанды» (499) . үсек өзенінің бойынан аттанған шыңғыс айнабұлақ, қаратал жақта отырған жалайыр жәмікені қаратал – керелімнен іздемегенде, моңғоляның керуленінен іздемеиді ғой?
«алдан, құзар, сенгімдер отқяға барғанда, шығырықтағы қарауылшы-лар шапқылап жетіп: «жау кеп қалды», – деп мәлімдеді (сонда, 499-бет) . мұн­дағы отқя қәзіргі орбұлақ түбіндегі қызылқя болуы тиыс. «от» деген «шоп» дегенді де, сөнімен қабат «оттай қызыл» дегенді де білдіретінін ешкім жоққа шығара қоймас.
«ертесі шыңғыс-қаған қолы мен жәміке қолы тоқайласып, күйтең жазығында шеп құрды» (сонда, 499-бет) .
мұндағы «күйтең жазығы», сөз жоқ, қәзіргі «китің жазығы». ол шоқан жазған бурақожырдың басы китің суынан батысқа қарай созылып «алтын- емелге» деиін барады. ал отқя (қы­зылқя) аталып отырған жер сәрөзек, күреңбел, қоғалыдан шығысқа қарай түрген (үсек) өзенінің бойындағы бұр-қан тауға деиін созылып жатқан жазықтың орбұлақ аталатын тұсында. жер ыңғайына қарасақ, шыңғысхан ордасы отырған көреңлік (бәркөрнеу) – осы екі жазықтың ортасындағы таулы жәйләу. демек, шыңғысқа көмекке келе жатқан оңқан қолы оған отқядан көреңлікке қарай өткен де, екеуі бірігіп көреңліктің өңтүстік іргесіндегі күйтең жазығына шыққан. айнабұлақ жақтан аттанып, әлтінемел арқылы күйтең жазығына түскен жәмікемен шың-ғысхан сол жазықта кездескен.
өзімнің туып-өскен жерім болған­дықтан, мен бұл араны сол алыс дәуірден дүрбімен қарап отырғандаймын.
«жәмікенің одағы ойран болды… тәйжігіт аушы-бағадұр өненге жылыс-ты. жамаға өзін сайлаған елді бұлап-талады да, ырғын өзенін құлдай ордасына қайтты… аушы-бағадұр өз ұлы­­сына жеткен соң, құтым-ұржан екеуі дереу тәйжігітті аттанысқа кел­тіріп, өненнен өтті де, шыңғыс-қа­ғанға қарсы қосын жасақтады» (сонда, 499-бет) .
мұны да жер ыңғайына қарап елестету еш қыиын емес. тәйжігіттер қа-зіргі бәсшиден құлдап, бесшәтір ар­қылы іле бойындағы бақанасқа қарай жылысқан да, жәміке жаман әлтінемел арқылы қоғалыға өтіп кеткен.
осы оқиғаның бәрі бұрынғы өнен, қәзіргі іле өңірінде өткеніне көз жеткізе түсу үшін, «қузауырды», яғни «моң­ғолдың құпя шежіресі» аталып келген кітәпті одан ары оқиық.
«ал анасы шөтен бөрте-көзенді көреңлік тауындағы сеңгір өзенінің бойына, темежәннің ордасына әкеліп салды» (485-бет) .
мұндағы көреңлік тауын бәркөрнеу десек, онда сеңгіріміз бәркөрнеудің батыс жағынан ағып жатқан бурақожыр өзені болып табылады. одан ары: «олар сеңгір қойнауына көшіп, керелімнің басындағы бүркеи-ірге деген жерге қонды», – делінген (485) . бұл «бүркеи-ірге» қәзіргі іргетәу болады да шығады. жоғарыда айтылған «китің жазығы» осы іргетәу мен бәркөрнеудің ортасында жатыр.
«қузауырда» осы өңірдегі «құмырға» деген өзенше де бірнеше мәрте ай-тылады. «батысқа қястай ағып, өнен­ге құятын құмырға деген өзенше болушы еді… өзенше бетер тауына апаратын. тауда қүршөқі-болтақ деген дара болушы еді. темежән сол жерде әнәсімен, бәуірләрімен қауышты»,– деиді (484-бет) . кәзіргі қөңірөлең ауылы­ның сөлтүстігінде, китің жазығының үс­тінде ортатау деген жәйләу бар. бетер тауы соған ұқсайды. сол ортатауда шығыстан батысқа қарай қястай ағып келіп, қөңірөлең ауылының дәл жел­кесінен ілеге қарай бет бұратын теректі деген өзенше бар. бұрын ілеге жетсе, жеткен шығар, бұл күнде жете алмай, құмға сіңіп кетеді. бәлкім, оның құ­мырға аталуы да сол құмға сіңіп кетуіне қатысты болған шығар, кім біледі. ал құршоқыны құр қайшы деп топ­шылауға болады. себебі, кеиін ол жер жалайыр қайшы деген кісінің иелігіне берілген соң, шоқының орнын қайшы сөзі алмастырған болар. өйткені, 497- бетте жалайыр руынан тараған шы­раған-қайшы деген адамның және мұқалы-бұқаның өздігінен келіп шыңғыстың құзырына құлағаны айтылады. бәркөрнеудің етегіндегі қайшы суы, қайшының белі, сулы қайшы, құр қайшы, өр қайшы, аяқ қайшы деген быр-біріне іргелес жатқан жерлер осы жалайыр қайшы иелік еткен жерлер болу керек. әйтпесе осыншама жер­дің қайшы сөзіне қатысты болуын қалай түсіндіруге болады? оның үстіне оның әйгілі мүқәлімен қатар аталуы да тегін адам болмағанынан хабар беріп тұрғандай.
осындағы үзінділерден-ақ шыңғыс­тың өмірі өнен бойындағы жерлерде өткенін, мұндағы керелімнің моңғо­лядағы керуленге еш қатысы жоқ еке-нын аңғару аса қиын емес.
тек, әрине,тілеубердінің жоға­рыдағы ырғын өзенін ырғыз өзені деп түсіндіргенімен келісе қою қыиын. өйткені, ырғыз қайда, жетісу қайда? меніңше, мұндағы ырғын осы күнгі қараталға құйып жатқан тентек өзені болар. өйткені, «ырғу», «ырғын» деген сөз­дер «мол», «асау», «тентек», «секіру» деген сөздерге мағыналас келеді.
«шыңғыс-қаған қайтыс болған соң, тышқан жылы (1228-жылы) бұрынғар солтандары… керелім өзенінің көде-арал жерінде құрылтай шақырып, шыңғыс-қағанның жарлығы бойынша, үкітеиді қаған сайлады», – дегенді оқып (сонда, 553-бет) , мұндағы көде-арал жері осы күнгі әрәлтөбе болуы керек деп шамалаймын. өйткені, бәрі соған үйлесіп те, ұқсап та тұр.
«керелім өзені бойындағы көде-арал өңірінің төләғән-болтау жерінде шөрек қауымын бас салды», – дегенді (сонда, 497-бет) , «осынау әз ана өнен бойындағы теліген-болтақ тауының қапталында шыңғыс-қағанға босан-ды», – дегенмен (сонда, 478-бет) салыстыра қарап, осы екі атау бірі дұрыс, бірі қата жазылған бір ғана атау шығар, олай болса, шыңғысхан әрәлтөбе өңірінде туған шығар деген ойға келем.
бұл ойымды мына жағдай дәлелдеи түсетін секілді. «шыңғыс-қағанның құзауырын» жазып отырған адам: «үшбу дестір ұлы құрылтай шақырыл­ғанда, тышқан жылдың тамызында, түліғән-болтақ пен шарын-жырадан аққан керелім өзені арасындағы көде-арал жеріне орда қонғанда байыды», – депті (сонда, 559-бет) .
сонда көде -арал жерінде төләғән-болтау, теліген-болтақ, түліғән-болтақ сынды быр-бірімен ұқсас аталатын үш түрлі жер болуы мүмкін бе? меніңше, мүмкін емес. «толаған», «те­ліген», «тұлыған» сөздері қата жазыл-ған болар, ал «таудың» да, «тақтың» да тау екені белгілі. алайда, ол «тау» мен «тақтың» үшеуі де көде-арал қасында екені анық жазылған. олай болса, шыңғысхан, шынында да, көде-арал­дың, яғни әрәлтөбенің маңында, қә­зіргі қоғалы жерінде керелім-қаратал өзенінің басында туғаны даусыз. ондағы шарын-жыра деп отырған жер, сірә, кәзіргі қызылқя (отқя) тұсын­дағы тар шатқал.
«шыңғыс-қаған дереу үдере көшіп балжан көліне қонды… сәлделі асан… ырғын өзенін құлдай бұлғын, тиын саудасын жасап келе жатқан көрінеді. бұлар балжан көлге қой суара бұрыл­ғанда, шыңғыс-қағанға жолықты», – дегенге қарап (сонда, 515) , балжан көлі – балқаш, ырғыны – тентек деп ойлаймын.
шыңғыс-қағанның елшілерге: «сен­дер аттана біз де қозғаламыз. қайтқандарыңда керелім өзенінің арқалы-күзе жерінен кездесетін болайық», – дегені (515) текелі жотасын айтқаны шығар деп ұқсатамын.
шыңғыстың: «менің жас күнімде тәйжігіт тарғытай-қоралдық ағам күн­шілдік жасап, мені тұтқындаған еді», – дегеніне, яғни жалайыр тарғытайды «аға» дегеніне қарап (сонда, 533) , оның жалайыр екенін мойындамау шын­дыққа үлкен қянат секілденеді.
айы, күні жетіп отырған бөртені мер­кіттер тартып әкеткен соң, көмек сұрап темежән тұғырыл ханға барып: «ұш-меркіт тұтқиылдан келіп, қатын-ба­ламды олжалап әкетті», – деп ша­ғын­ды. – қаған-әке, қәйтсеңіз де қатын-ба­лам­ды құтқарыңыз!
сонда оңқан: «…меркітті жойып, бөрте келінді отауыңа оралтайын. жа-міке андаңа да хабарлас. ол қорғанақ-шұбарда ғой», – деиді (сонда, 488-бет) . ол жер осы күнгі шұбар емегенде, қай жер деисіз? оның үстіне жәміке барып жағдайын айтқанда, ол: «темежән ан­даның келіншегі қолды болғанын мен де естіп отырмын, – деді. қатты намыстандым», – деп жазылған (488-бет) . хабардың бұлай тез жетіп отырғанына қарағанда, бұрқантау мен қорғанақ-шұбардың арасы тым алыс болма­ғаны.
«жас күнімізде қорғанақ-шұбар же­рінде қан-анда екеуміз андалық ант жа­сасып едік», – деиді жәміке шың­ғысқа (сонда, 525-бет) .
енді бұл шұбарды кәдімгі нұрмолда әлдәбергенөв ағамыз атын әйгілеген атақты шұбар демегенде, оны моң­ғо­ляда болуы мүмкін шұбар деп қалай айтамыз және қай дәлелге сүйеніп айтамыз? тіпті “қузауырдан” біз мысал­ға алып отырған бүкіл атау тек түрік ті­лінде аталып тұрған жоқ па? және тү­гелдеи кәзіргі қоғалы-қаратал өңірі мен жәркент-үсек өңірінің арасында жат­қан жерлер.
«шыңғыстың нөкері шушы-тар­малы сары-қыр жеріне қонған бола-тын», – делініпті 495-бетте. бұл ара­дағы са­ры-қыр, әрине, сары арқа емес, әрәл­­төбенің өңтүстік батысындағы сары өзек.
«шыңғыс-қаған жәмікеден ығы­сып шегінген беті өненнің зерен-қап-ша­ғай шатқалына бекініс құрды», – дегенін (сонда, сол бетте) іленің қап­шағай шат­қалы емес деп айтуға қалай аузың ба­рады?
«шыңғыс-қаған мен тұғырыл хан екеуі құлжа өзенін құлдай аттанған», – дегендегі (496-бет) құлжа өзенін іле­нің бойынан таппағанда, моңғоля­ның қай жерінен табамыз?
«сүбетеи-бағадұр оларды шу өзе­ніне деиін қуып барып, құтқалы мен шы­рағамның көзін жойып қайтты», – деп­ті (539-бет) . шу өзенін моңғоля-дан, сөз жоқ, мың жыл іздесең де тап­пай­сың.
әлемге жәйіліп кеткен өтірік тарихты шындыққа жетелеп әкелу үшін, әрі тілеубердінің дәлеліне ден қою үшін, әуелі өз көзімізді оған берік жет­кізіп алғанымыз жөн. оның ең үлкен дә­лелі – шыңғысханға қатысты көп оқиғаның тарихта өнен аталған, ал кә­зір іле аталып отырған өңірде өте­тіні.
бір кезде шіңғісхәнмен одақта­сып, жәмікеге қарсы соғысқан оңқан кеиін жәмікемен одақтасып, шыңғыс­ханға қарсы соғысады. алғашқы соғыс-тың қә­зіргі китің аталып жүрген жерде өт­кенін жоғарыда айттық. енді оңқан бас­таған кереилермен соғыс өткен жер­дің атаулары мен олардың ілеге қатыс­ты қалай орналасқанына көңіл аударып байқайық.
«шыңғыс-қаған… дүние-мүлікті тас­тап, жеңіл-желпі жүкпен мәу-ондыр тауының теріскеиіне босты» («қузауыр», 510-бет) .
мұндағы «теріскеи» сөзі бізге өте се­німді бағдар болады. шыңғысханның атақонысы бұрқантау күнгеиде болса, бұл жолы ол оның қарсысындағы өндір тауының теріскеи жағына шықты. оны осы күнгі атауға алмастырсақ, іле ала­тауының теріскеи жағы деуіміз керек. бұл ойымызды жылқышылардың жет­кізген хабары растайды. олар: «мау-ондыр тауынан жылқы жиып жүріп көр­дік. құлаған-бұрқаннан шаң көте­рілді. жау таяп қалды», – деиді (сонда, 510-бет) .
бұрқан жақтан көрінген жауды оның қарсысында жүрген адам ғана кө­ретіні түсінікті емес пе?
«ертесі түс ауа қосын қарқара, же­те, ілеті жерлерінде дамылдап, азық-тан­ды» (сонда, 510-бет) . іле жоқ жерде іле­ті деген ат та болмайтынын кім жоқ­қа шығарады?
«шыңғыс-қаған қосынды сапқа ұрып, ұрысқа сайланған күйде ұлық-шілікті, жете суларын құлдай тартты. сол беті далаң-морғас жеріне ішкері­леи берді» (511, 512-беттер) .
«ұлық-шіліктің» қәзіргі тәушілік, үл­кен шілік (тәушелек те деиді) екеніне күмән келтіруге бола ма? «жете» деген­нің де бір кезде бүкіл жетісуғә қатысты жалпылама атау болғанын мүхәмед хайдар дулатидан білеміз. бұл арада да «жете сулары» деп жалпылай айтылып тұр.
«шыңғыс-қаған далаң-морғас жерінен қарқараны құлдай аттанарда қосынын санаса, бар болғаны екі мың алты жүз екен… шыңғыс-қаған оның (қойлыдардың – б.н.) сүйегін қарқара суы жағасындағы орнық тауының келтегеи-қада қорымына қойдырды» (сонда, 512-бет) .
қарқара әлі де қарқара аталады, орнық тауымыз – түп, келтегеи-қада-мыз – сантас (сынтас) , далаң-морға­сы­мыз – қарақол болып шығады.
«жезжер-ондыр тауының жар-қапшағай жерінде оңқанды қоршауға алды» (сонда, 516-бет) . бұл ара шарын­ның керіш-жар шатқалы болу керек. «мау-ондыр», «жезжер-ондыр» дегеннің бір таудың әр тұсындағы жерлер екенін оларға ортақ «өндір» сөзі-ақ дәлелдеп тұр.
енді найманның таяны өзін шабуға әзірленіп жатыр деген хабарды шың­ғысханның қай жерде жүріп естігеніне назар салайық.
«түрген-сөгеті» деген жерде саят қы­зығына батып жатқанда, алғыш-тезті-қоридың елшісі ұғынам осы сә­лемді жеткізді» (сонда, 519-бет) .
сөгеті, бұғыты, қалғұты, ырғайты де­ген жерлер іле мен шудың арасында әлі күнге деиін солай аталады. ал түр­ген де, сөгеті де іленің сол жағалауын­дағы жерлер.
«сойтып, олар аушылықты доғарып, аб­шыға-көде-керден аттанып шықты. қарқара өзеніне жетіп, орныға деген өл­кенің келтегеи-қада деген жеріне қонып, ат-жасағын санаққа ал­ды» (сонда, 519-бет) . жер ыңғайы мен атаулар ыңғайына қарап, мен көде-керді кәзіргі көкпек дер едім. түрік тілін тү­сінетін адам мұндағы жер атаула­ры­ның нәзік мағыналық сәулесін шамалай алады.
осының бәрін жүйелеп қарасақ, өненнің іле екеніне еш күмән қал­майды. тілеуберді бауырымыз бұл дә­лелі арқылы әлемдік тарихқа төңкеріс жа­сап отыр.
«сойтып, шыңғысхан қарқара өзе­нінің орнық өңіріндегі келтегеи-қада жерінен найман жұртына аттанды» (сонда, 540-бет) .
ал таян хан оған қарсы «қалжыр-өзеннен қалың қол аттандырды» (сонда, 521-бет) .
қалжыр өзені әлі де солай аталады. әлі де найман деген қазақтың бір арысы жәйләғән өлкеде мәрқәкөл деген әдемі көлден ағып шығатын жалғыз өзен – осы қалжыр.
осы «қузауырда» шыңғысханның бірде-быр рет қәзіргі моңғоля жерінде соғысқаны баяндалмайды. барлық соғысы тек қәзіргі қазақстан жерінде және іле бойында өткен. сонда ол қалайша моңғол болады, қалайша ол жерде туып-өседі? оның бүкіл балалық шағы өткен, хан сайланып бұғанасы қат-қан жері қаратал мен іле аймағы екені «шыңғыс-қағанның қузауыры» мен «түгел тарихта» тайға таңба бас­қандай дәл айтылып тұр. тек «түрген» деген жер­дің аудармада айтылмай қалғанынан, «керелім» деген өзеннің «керулен» болып қата аударылуынан бүкіл әлемге адам шошырлық өтірік тарап кетіп отыр.
тағы бір басты дәлел: осы кітәпте ата­латын халық, тайпа, рудың бәрі әлі күнге деиін сол шыңғысхан заманында отырған жерінде отыр. оларды шыңғысхан ешқәйдә қумаған. тек бастарын біріктіріп, бір имперяғә ба­ғындырған. дұрыстаңқырап айтсақ, қазақ мемлекетінің қабырғасын қала­ған болып шығады.
сонан соң. аталмыш екі кітәпте ай­тылған тайпалар мен рулар ешқәшән қәзіргі моңғол жерін мекендемеген. ал моңғоляда екі кітәпте айтылғандай быр-біріне жақын отырған, жиы орна­ласқан тайпалар мен рулар бұрын да болмаған, қәзір де жоқ.
бізді көп шатастырып жүрген бір сөз, ол – «моңғол» деген сөз. оны ары-бері өз­гертіп «маңғол», «мұңғұл», «маңғұл», «мыңқол» деп жазып та, айтып та жүрміз. алайда, тілеуберді тұңғыш рет қазақшаға аударған, бұрын біз «жылнамалар жинағы» деп келген рәшид әд-дынның «түгел тарихына» жүгінсек, оның «екінші тарауында» мынандай аңдатпалық түсіндірме бар: «қазыр маңғұл аталып жүрген түрік рулары. ертеде бұл рулардың әрбірінің жеке-жеке меншікті аты болатын. өз ноқта ағалары, әмірлері бар еді. әрқәйсісі біртәләй тармаққа, руға бөлінетін. айталық, жалайыр, ойрат, татар қа­тарлы рулар». содан кеиін: «маңғұлдар өз заманында түріктің бір бұтағы ғана болатын», – деп жазады (91-бет) .
бұған қарағанда, қәзіргі моңғо­лядағы моңғол мен мына маңғұлдың айырмасы жер мен көктеи, екеуі екі басқа.
тілеубердінің тағы бір пікірі: «шың­ғысхан жерленген күмбез – ұлытаудағы біз алашахан атап жүрген күмбез деиді. тұңғыш ұлы жошы өлген соң, бір жылдан кеиін өзі қайтыс болды, оны ұлынан алысқа апарып жерлеу ақылға сыимайды»,– деиді.
мен оның бұл пікірін де орынды са­наймын. атағы да, мемлекеті де дұ-рілдеп тұрған адамның беиітін елі мен жұрты кімнен жасырады, кімнен қор-қып құпялайды? ол күмбездің алашахан күмбезі аталып кетуі – күмбездің алашаға ұқсас өрнектелуінде ғана болса керек. мен ол күмбезді екі-ұш мәрте көрдім. сырты алаша іспетті өрнекпен өрілген. сол себепті «алаша күмбез» деп жүріп, кеиін ел оны «алаша хан күмбезі» атап кетуі мүмкін.
әрәлтөбеде туса, бұрқан мен үсектің бойында осып-өнсе, неге шыңғыс-ханды сол жердің біріне жерлемеген деп күдіктенудің реті бар, әрине.
біріншіден, ұлытау өңірі шың­ғыс­хан құрған мемлекеттің бел ортасы еді. кеиін үкітәй өз ордасын сонда құр­ды.
екіншіден, тарихтарда жазылып, бірәқ оның осы күнгі қай жер екенін ешкім айта алмай келе жатқан қара­қорымның осы ұлытау жері екенін тілеуберді нанымды дәлелдеиді. олай болса, түпкі ата-бабасы мекендеген өлкеге тұңғышы жошыны шыңғысхан жерлесе, ал оның өзін тұңғыш ұлының қасына жерлеу қазақы әдет-ғұрыпқа қайшы келмеитін жағдай.
үшіншіден, оны ұлытауға жерлеудің тарихи да негізі барын рәшид әд-дынның жалайырларға қатысты мына сөзінен аңғаруға болады: «айтуға қарағанда, олардың әсілгі жұрты қарақорымның құтаймасы екен» («түгел тауарих», 91-бет) .
бұған қарағанда, жошы да, шың­ғысханның өзі де ата-бабасының ежел­гі мекені – ұлытауға дәстүр бойынша жерленген.
оның өзі түрік, түрік ішінде жалайыр екені анықталған соң, түрікше сөйлегені, мұсылман дінін ұстанғаны оз-өзінен белгілі болып қала береді. оның бәрін тілеуберді үзік-үзігімен, жік-жігімен дәлелдеп шыққан.
әжесі, анасы, әйелі, өз руы жалайыр – бәрі түрік, бәрі мұсылман, тек шың­ғысхан ғана мұсылман емес болуы мүмкін бе? сызған-құтқаның оған айт­қан мына сөзіне қараңызшы: «мен бесіктегі күнімнен сіздің құтты боса-ғаңызда өсіп келемін… дәрет құма­ныңызды көтеріп, алтын босағаңызда ер-жеттім» («қузауыр», 527-бет) . дәрет алудың мұсылман дініне ғана тән еке-нын кім білмеиді? тағы мына жағдайға қараңыз. отырарға келгенде, шың-ғысхан сұлтан махмуд ал-хөрезмимен алдын ала беибіт келісімге келеді. алайда, отырар билеушісі қайырхан бес жүз сәудәгердің байлығына қызы-ғып, оларды жансыздар екен деген жәләмен қырып салады ғой, сонда шың-ғысханның махмуд ал-хөрезмиге жаз­ған хатында мынандай сөз бар: «вед ты дал свою подпис и приложил руку в неприкөснөвеннөсти куптсөв.., но ты изменил и нарушил дөгөвөр. изменә дурна, а от мусулмәнскөгө султана – еще хуже» («мәтерялі по истори киргизөв и киргизи», мөсквә, 1973. 92-бет) . өзі мұсылман емес, мұсылман­дықты қүрметтемеитін адам дәл өстіп сұлтанды сөге қоя ма?
тілеуберді дәлелдеп отырған шындықты бұрын бізге қәзібек бек тауасарұлы, қазанғап байболұлы қазақтың ата шежіресі бойынша шыңғысханды жалайырдан таратып жазып кеткен де еді. бірәқ біз оны ғы­лымға емес, дауға салдық. ал бұл жолы тілеубердінің ғылыми тұжырым­дарын тыжырынбай, өз ата-бабамыз жәйлі тарих деп, қүрметпен қабылдайық. өйткені, ол соған ылайық. саясат араласып арамдаған тарихымызды деректі дәлелмен адалдайық!
бәрін айт та, бірін айт: тілеуберді бауырыма мың да бір рәхмет!