жалпы, алтын - жұмсақ сары түсті, созылғыш, жәйілғіш, ауыр, жұмсақ болып келеді. алтынның, ұсақ түйірлері квәртс ішінде немесе квәртс құмы арасында шәшірәңқі күйде болады. табиғатта алтынның қосылысы алтын теллуриді (кәләверит) AuTe2 құрамында және мыстың, қорғасынның сулфид кендерінде болады. алтын сібірде, оралда және орта азя мен қазақстанда да кездеседі. шетелдердегі кені әляскәдә, көлөрәдөдә (ақш) , әфрикәдә, австраляда және тағы да басқа аймақтарда бар. қазақстан - тмд елдерінің арасында алтын өндіріп алу жағынан көш бастап, әлем бойынша алтын өндіруші елдердің алғашқы ондығының арасынан орын алып отырған ел.
алтынға қатысты, халық арасында «алтын көшіп жүреді» деген ұғым бар. білгіштердің ай­туынша, сол алтындар бір жер­ден екінші жерге көшіп жүреді-мыс. жел көтеріліп, ал­тын сол желмен ілесе ұшып жүретін көрінеді. осы алтыннан кенде қалмаған елдің ішінде алтынның көшіп-қонуы мүмкін бе, ендеше?
айтып отырғанда бір ертегі секілді. бірәқ сол бір жерден екінші жерге қоныс теуіп жүр­­ген «ал­тынның көшін көрдім» де­ген жан­дар да жоқ емес екен. 1972 жы­­лы шелек ауданын­да­ғы тес­кенсу деген ауылда совхоз­дың малшысы болған мүхәмәди ақсақал мал бағып жүріп, жар­қырап келе жатқан алтынның көшін көрген. ол кісінің ай­туынша, ол сынап сяқты кетіп бара жатқан алтынды көріп, қөлімен ұстаған. алтынның көшін сол бойда тоқтату үшін қан шығару керектігі есіне түсіп, қолын кеспек болған кезінде, алақанына ала берген алтын­ның бір мөлшері қолынан бытырап ағып кеткенін айтады ақсақал. бір қызығы, сол совхоздың бас­шысына жаңағы қарт кісінің алтын көргендігі жөнінде түсінде аян беріпті. ол жәйіндә келесі күні совхоз директөрі бұл кі­сіден «түсімде аян берді, сіз ал­тын тауып алғаныңыз рас па?» деп сұраған. сонда көргенін бүге-шігесіне деиін жеткізгенде, оның да «малыңыздың біреуін дереу сойып жіберіп, қанын шығарғанда алтынның көшін тоқтатар едіңіз» дегенін айтады мүхәмәди ақсақал.
сөнімен қатар осыған ұқ-­сас торайғыр тауынан аң­шы­лардың бірі көшпелі алтынды көргені жәйлі сыбыстар да бар. таудағы үңгір тәріздес жерде аңшы, ертегідегідеи мол алтынға тап болған. әлгі аңшы қапыда көрген олжаға көзі сене алмай, есеңгіреп қалып, жанталаса үң­гірден ытқып барып, қасында бірге аңшылық жасап жүрген достарына хабар береиін деп шыққан жерінен, ол орынды қайта таба алмаған деседі.
ал жазушыларымыздың бірі бұны бұрынғы кезде жау шап­қыншылығынан қашқан бай­лардың үңгірге тыққан бай­лықтары болуы мүмкін деп топ­шылайды. дегенмен де кім біл­сін? осыған байланысты мы­надай бір қәуесет бар. шыңғыс хан тарбағатай тауының аяқ баспайтын биік құз-жартас­тарынан үңгір қазып, жиған алтындарын, құнды заттарын сонда тыққан деген аңыз ай­тылған.
әрине, алтын көшеді де­ге­німіз сенгісіз көрінеді. алайда жазушы талап сүлтәнбекөв­тің «көшпелі алтын» әңгімесінде де, сондағы басты кеиіпкер сәмен алтынның көшіне көзі жеткен. мұндағы оқиға желісі бойын­ша, мал бағып жүрген сәмен шың­бұлақ сайынан желе жортып өте бергенде кенет астындағы торы аты осқырынып қалт тоқтап қалады. сонда сәмен бұрылып артына қараса, сай құлдилай жалт-жұлт етіп бір от келе жатыр екен. жазушының суреттеуінше, үлкендігі аттың басындай. бал­қыған, қызғылт сары. жер бе­тінен бір метрдеи биіктікте еш­бір сүйеусіз, ешкімнің кө­те­руінсіз қалықтап жүріп келеді, жол-жөнекеи ұшқын ұшып түсуде. сонда кеиіпкер атасы­нан естіген аңызын ойына алады.
кезінде бір кедеи-кепшіктің баласы да алтынның көшіне ке­зіккен екен. кетіп бара жатқан көшпелі алтынды тоқтату өйі­мен, қалтасынан кездігін алып, шынашағын тіліп жіберіп, кетіп бара жатқан алтынның үстіне
быр тамшы қан тамызған. сөйтсе, алтын сатыр-сұтыр етіп жары­лыпты да жерге сіңіп кетіпті. содан барып жігіт үйден күрек әкеліп жалма-жан сол жерді қаза бастаған. белуәрдән қазғаннан кеиін, бір қоңыр тасқа паналаған ат басындай алтын тауып, бай­лықтың астында қалған деген аңыз бар. жаңағы сәмен ата­сынан естіген осы аңызын еске түсіріп, оның шын өмірде бол­ғанына куә болғандай сезінеді. алайда аңыз болып келген сол «алтынның көшін» өзі де көр­гендігіне таңырқап, көке­иінде «атамның аңызы шінімен болған ба сонда? мен рәсімен де «көшпелі алтынды» көрдім бе? ал егер ол алтын болмаса, не болғаны?» деген сұрақтар туын­даған.
я, талап сүлтәнбекөвтің «көшпелі алтын» әңгімесі осы­лай баяндалса, бұл жөнінде зәмәнбек жәкенөвтің да «көш­пелі алтынға» арналған, роман болып жазылған кітәбі бар. мұндағы оқиға біздің айтып отырған «көшпелі алтынның» болғанын баяндап, жаңағы әңгіме мен аңызды толықтыра түсіп, алтынның көш оздыра­тынын дәлелдеп тұрғандай. романның желісі бойынша қоңырбай деген малға бай ақ­сақал, көшпелі алтынға кенеле­ді. жазушы бұл оқиғаға бай­ланысты былай қалам тартады: «қарға адым жер аттап шығу мұң болып, төсек тартып жатып қал­ған қоңырбай қарттың көтер­мелеи пір тұтып, табына сөйлеген аңыз әңгімесіне қарағанда, өзі­нен үш ата бұрын өткен ұлы ба­басы тоғасбай заманында қол бастаған батыр атаныпты. жөң­ғәрләрмен көп шайқас­қан ереуілді күндердің бір жортуы­лына аттанбақ болған тоғасбай батыр қалың қол сарбаздары күтіп қалған ақшоқыға тезірек жету үшін маңырақтағы ауы­лынан кешкі салқында жолға шығыпты. айлы түнде атақты жүйрік ақжал әтпен иен тау ішінде жалғыз өзі келе жатып, кенет қалың тораңғы түбінде айналаға алаулаған нұрын шәшіп, жарқырап жатқан ғә­жәйіп затты көзі шалып қалады. көшпелі саф алтын екенін аң­ғарған тоғасбай үркектеген аттан түсе сала, қынындағы екі жүзді алмас кездігімен шынашағын тез тіліп жіберіп, тамшылаған қа­нын тез тамыза қойған. көл­кілдеп толқып тұрған әлгі қызыл алтын қата қалыпты. көкшіл мата белбеудің ортасына көшпелі алтынды мықтап түйіп беліне байлап салады».
«халық айтса, қалт айтпай­ды» демекші, қарап отырсақ халықтың арасында тараған «алтын көшеді» деген ұғым шын­дыққа жанасатындай. себебі «көшпелі алтын» деген тіркестің шығуы да тектен-тек емес болса керек. шінімен де, кітәптән өзге баспалардан, қәләмгерлер мен ақындардың шығармала­рынан «алтынның буы», «көш­пелі алтын» деген сөз тіркестерін кездестіріп жатамыз. мысалы, дулат бабатайұлының «тегімді менің сұрасаң» деген өлең шу­мағында «тегімді менің сұрасаң, қалың найман нуынан. жы­рымды менің сұрасаң, сары ал­тынның буынан» деген жолдар да бар. сондай-ақ ақын-жазушы дүкен мәсімхәнүлінің да «мен, мен едім, мен едім, алтын­ның буы - ем едім» деп жырлаған «алтынның буы» атты туын­дысын айтуға болады. негізі, алтынның ыстық буына шал­дыққан адам суыққа да тоңбай, аяқ-қолы қашанда қайнап жү­реді деп еститінбіз ақса­қал­дар­дың аузынан. сондай-ақ көшпелі алтын, әсіресе, таулы ау­мақтарда, ми далада тоқтамай көшіп жү­ретін көрінеді.
бұл жөнінде жас ақын айдос имантай да өзінің «көшпелі ал­тын» деген өлеңінде «шөлде­ген­де сен едің жолықтырған, шөл­дегі алтын сынды көшпелі қыз» деп жырлаған. және тағы бір шумағында былай деген: «көш­пелі алтын көрмедім өмірде мен, естіп ем сол жәйлі аңыз жөнін­де мен. қан шығарсаң, сол алтын сендік болар, оңай олжа тегін­нен тегін келген».
рәсімен де, алтынның ала­сапыран көшін көрген жан сол мезетте денесінен қан шығарып жіберсе, алтынның көші тоқтай қалмақ екені бірнеше аңыз бен шығармаларда жазылса, көре­ген аталарымыз да солай айтып жа­тады. бұл жерде ақын алтын­ның көшін көрмегенін жырласа, басында айтып өткен­деи «көш­пелі алтынды» көрген жандар да бар осы күні.
жалпы, алтынның көші де­генді еліміздегі геөлөг-ма­мандар «сәмөрөдөк» дегенмен байла­ныстырады, өз тілімізде саф ал­тын дегенге келеді. алайда олар­дың айтуынша, «саф алтын» деге­німіз, демек «сәмөрөдөк» қандай да бір метәлдің бір түйірі болып келмек. алтынды қайнат­қанда ғана сынап сяқты үлпіл­деп, сұйық болмақ. ал даладағы темперәтурәғә алтын ерімеиді. «сәмөрөдөк» деп қарапайым рудадан, құмнан немесе тау-тас­тардан табылған, кәдімгі тас­тардан ерекше болып келген тастарды айтады. бұрындары тастар деп келсе, қәзір метәлдің түйірі деиді. мұндай метәлдәр­дің түйірлері, әсіресе, жауын-ша­шынды таулы аймақтарда кез­деседі екен. және сол жәуін­мен, сумен алтындар шайылып, бір жерден екінші жерге ағып кетуі мүмкін. бірәқ олар біз ай­тып отырған «көшпелі алтын» секілді сұйық емес, қатты бо­лады. мұндай аттың басындай деп келетін үлкен саф алтындар австраля, чили, хәбәрөвск өңірлерінде табылған. ал «көш­пелі алтын» дегенді ма­мандар мифөлөгяғә балайды.

нұрсұлу мірзәхмет