قوستاناي وبلىسىنىڭ اق­پارات­تان­دىرۋ، مەملەكەتتىك قىز­مەت كورسەتۋ جانە ارحيۆ باس­قار­ماسىنا قاراستى ارحيۆ جۇمىس­تارى جانە ءادىسناماسى ءبولىمىنىڭ جەتەكشىسى سالتانات تاسجانوۆا 1921-1922 جىلدارداعى اشتىق تۋرالى ارحيۆ قۇجاتتارىن زەر­دەلەۋمەن اينالىسىپ ءجۇر ەكەن. ماماننىڭ ايتۋىنشا، اشار­شىلىق جىلدارىنا قاتىستى جا­لاڭ قۇجات سول ءداۋىردىڭ اقي­قاتىن تولىق اشىپ كورسەتە ال­مايدى. سوندىقتان ءاربىر تا­ريحي مالىمەتتى جان-جاقتى قاراس­تىرعان ءجون.

– وتكەن عاسىردىڭ جيىر­ماسىنشى جىلدارىنداعى اش­تىق­قا قاتىستى قوستانايداعى وبلىستىق ارحيۆ قورىنان، ور­تالىق مەم­لەكەتتىك ارحيۆ پەن پرەزيدەنت ار­حيۆىنەن، سونداي-اق ءوزىمىزدىڭ وڭىرلىك ارحيۆتەردەن ءبىراز قۇجاتتار تابىلدى. مۇنىڭ سىر­تىندا، سارىكول، اۋليەكول، ءجىتى­قارا اۋداندارى مەن ليساكوۆ جانە ارقالىق قالاسىندا وڭىرلىك ار­حيۆتەر بار. بۇل مەكەمەلەردەن دە اشتىققا بايلانىستى كوپتەگەن قۇجاتتى تابۋعا بولادى. اسىرەسە ارقالىق وڭىرلىك ارحي­ۆىندە تورعاي وڭىرىندە بولعان اش­تىق تۋرالى كوپ قۇجات جاتىر. ولاردى تاريحشىلار مەن ارحيۆ ماماندارى تولىق زەرتتەي قوي­­­ماعان. ويتكەنى ارقالىق، اۋليەكول ارحيۆتەرىندە جاتقان قۇ­­جات­­تاردىڭ كوبى لاتىن نەمەسە اراب قارپىمەن جازىلعان. لاتىن قارپىمەن جازىلعان قۇجاتتاردى اۋپىرىمدەپ وقۋعا بولادى، ءبىراق اراب قارپىندەگى قۇجاتتاردى زەرتتەۋ قيىن­دىق تۋدىرىپ وتىر. بىزدە اراب ءتىلىن بىلەتىن­دەر جوق­تىڭ قاسى، – دەدى سالتانات نۇرتاس­قىزى.

بولىم جەتەكشىسىنىڭ اراب ءقارپى دەپ وتىرعانى احاڭنىڭ توتە جازۋى بولسا كەرەك. ايتۋىنشا، وتكەن عاسىر­دىڭ 20-جىلدارىنداعى جاپ­پاي اشتىققا سول كەزدەگى اۋىل شارۋا­شىلىعىنىڭ توقىراۋى، كەڭەس وكى­مەتى 1919-1921 جىلدار ارالىعىندا بەلگى­لەگەن ازىق-تۇلىك سالىمى، بىرنەشە جىل بويى جەردى قۋىرىپ جىبەرگەن قۋاڭ­شىلىق، بايلاردىڭ جانە ءىرى شارۋا قوجالىق­تارىنىڭ جويىلىپ كەتۋى سەبەپ بولعان.

تابيعات انا تارىلىپ، ادام بالاسىنان ەس كەتكەن الاساپىران زاماننىڭ جاندايشاپ اتقامى­نەرلەرى قاراپايىم شارۋانىڭ استىعىمەن قوسا، الداعى جىلعا ساقتاپ قويعان تۇقىمىنا دەيىن تارتىپ الىپ جاتتى. 1917 جىل­دىڭ كوكتەمىندە ەنگىزىلگەن استىق مونوپولياسى مەن 1918 جىلدىڭ 13 مامىرىنداعى ازىق-تۇلىك ديكتاتۋراسى اياسىندا 1919 جىلدان باستاپ حالىقتان قايتا الىنا باستاعان ازىق-تۇلىك سا­لىمى ونسىز دا ءسىڭىرى شىققان اش­قۇر­ساق ەلدى ابدەن تيتىقتاتىپ جى­بەرگەن ەدى. بۇل شارالار ايگىلى «اسكەري كوممۋنيزم» ساياساتىمەن ساباقتاستىرىلا ىسكە اسىرىلدى. 1919-1920 جىلدارى ازىق-تۇلىك سا­لىمىنا كارتوپ پەن ەت قوسىلىپ، ۇكىمەت ارتىنشا حالىقتان اۋىل­شارۋاشىلىق ونىمدەرىنىڭ بارلىق ءتۇرىن تالعاۋسىز تارتىپ الا باس­تادى.

«ستەپنايا زاريا» گازەتىنىڭ 1922 جىل­دىڭ 3 تامىزىنداعى №75 سانىندا جاريالانعان «اشتىقپەن كۇرەس» اتتى ماقالادا اشتىقتىڭ باستى سەبەپتەرى اتاپ كورسەتىلەدى. ماقالا اۆتو­رى ەل باسىنا تونگەن زاۋال، بى­رىن­شىدەن، ازامات سوعىسىنىڭ سال­دارىنان شارۋاشى­لىق­تار باستى جۇمىس كۇشىنەن قول ءۇزىپ، ەگىستىك جۇمىستارى توق­تاپ، اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ قۇل­­دى­راۋىنان، سونىمەن قاتار زاۋىت-فابريكالاردىڭ جابى­لىپ قالۋىنان ورىن الىپ وتىر. ەكىن­شىدەن، ەكى جىل بويعى قۇر­عاقشىلىق سالدارىنان ەگىس ال­قاپ­تارىندا تۇك شىقپاي، ءونىمنىڭ 50 پايىزعا ازايعانىنان، سونداي-اق سوڭعى جىلدارى كو­بەيىپ كەتكەن ءدان زيانكەستەرىنىڭ القاپتاعى استىقتى جالماپ-جاي­پاپ تاستاعانىنان بولدى»، دەپ جازادى.

ماسەلەن، 1920 جىلعى قۇر­عاق­­شى­لىقتا فەدوروۆ اۋدانىندا ەگىن القابى­نىڭ 73،6%-ى، قوس­تا­­ناي اۋدانىندا 71%-ى، سەمي­وزەر­ (اۋليەكول) اۋدانىندا
66%-ى،­ بوروۆسكوي (مەڭدىقارا) مەن­­ دەني­­سوۆ اۋداندارىندا 50%-ى­ جو­يى­­لىپ كەتكەن. ال ۆسە­سۆيات­سكي، اداموۆ جانە تور­عاي اۋدان­دارىنداعى ەگىن شارۋا­شىلىعىنا قاتىستى مالىمەتتەر ساقتالماعان، سون­دىقتان بۇل جىلى گۋبەرنيا القاپ­تارىندا كۇيىپ كەتكەن ەگىن­نىڭ جالپى پايىزدىق مولشەرىن ەسەپتەپ شىعارۋ مۇمكىن ەمەس (1-كەستە).

وبلىس ءارحيۆىنىڭ قورىندا قوستاناي گۋبەرنياسىنا قا­راستى ءتورت اۋداندا 1920-1921 جىلدارداعى مال باسى تۋرالى مالىمەت ساقتالىپ قالعان. قۇجاتتا بەرىلگەن كەستەدەن گۋبەرنيادا مال باسى ءبىر جىل ىشىندە كۇرت كەمىپ كەتكەنىن كورۋگە بولادى. مىسالى، قوستاناي اۋدانىندا 1920 جىلى 42491 باس ءىرى قارا بولعان. ال 1921 جىلى سونىڭ تەڭ جارتىسىنان استامى جويىلىپ، 14399-ى عانا قالعان(2-كەستە).

وڭىردەگى اۋىر جاعدايعا قاراماستان، جەرگىلىكتى بيلىك حا­لىقتان ازىق-تۇلىك سالىمىن جيناۋدى اسا قاتىگەزدىكپەن جۇ­زەگە اسىردى. مىسالى، سال­تا­نات نۇرتاس­قىزىنان الىنعان ار­حيۆ قۇجات­تارى اتقارۋشى بي­لىك­تىڭ «كىمدە-كىم ازىق-تۇلىك سالىمى جۇمىستارىنا كە­دەر­گى جاساسا، ولاردى اياۋسىز جويا­مىز» دەگەن قاتال تالاپ قوي­عا­نىن ايعاقتايدى. سا­لىم جيناۋ­شىلار كوپ جاعدايدا كەدەي شا­رۋانىڭ جەپ وتىرعان نانىنا دەيىن تارتىپ الىپ وتىرعان. وسى­لايشا، گۋبەر­نيادا جىل سايىن اشىققاندار سانى كوبەيە باس­تايدى. ماسەلەن، قوستاناي ءوڭىرى بويىنشا 1921 جىلعى قا­راشا ايىندا اش ادامدار سانى 192340، ال قوستاناي قالاسى بو­يىنشا 7436-عا جەت­كەن. ءار ەسەپ بەرەتىن مەرزىم سايىن اشىق­قاندار سانى 25 پايىزعا ارتىپ وتىرعان.

ۆسەسۆياتسك اۋدانىنا (قازىرگى سارىكول اۋدانى) قاراستى قا­راسۇلى بولىسىنىڭ سالىق ينس­پەكتورى ا.س.پورۋچيكوۆ 1921 جىلدىڭ 12 تامىزىنداعى بايان­داۋ حاتىندا: «تۇرعىندارىڭ ازىق-تۇلىگى جوق. قاراسۇلى بو­لىسىنداعى ەگىننىڭ كۇيى وتە ناشار. ەشبىر ءۇمىت جوق، ءتىپتى جەرگە سەپكەن تۇقىمنىڭ ءوزىن قاي­تارىپ الۋ مۇمكىندىگى بولماي تۇر»، دەي كە­لىپ، حالىقتان ازىق-تۇلىك سالىمىنا بەلگى­لەن­گەن جوس­پاردى ورىنداۋدىڭ اسا قيىنعا سوعىپ جاتقانىن، كوپ جاع­­دايدا سالىقتى كۇشتەپ جي­ناۋ­­عا ءماجبۇر ەكە­­نىن جازادى. گۋبەر­نيا اۋماعىندا ازىق-تۇلىك سالى­مىنىڭ قۋعىن-سۇرگىن ادىسى­مەن كۇشتەپ جينالعانىن 1921 جىل­­دىڭ 5 اقپانىندا وتكەن ازىق-تۇلىك باسقار­ماسى وتىرىسىنىڭ №7 حاتتاما­سىنان دا كورۋگە بو­لادى.

گۋبەرنيا حالقىنىڭ جاپ­پاي اشتىققا ۇشىراعانىنا قارا­ماستان، جەرگىلىكتى اتقارۋشى بيلىك قىسقا مەرزىم ىشىندە تۇر­­عىنداردان استىق جيناپ، مەم­لەكەتتىك تاراتۋ پۋنكتتەرىنە اپارۋعا مىندەتتەلدى. سالىمنان جال­تارعان ازاماتتار جازانىڭ ەڭ قاتاڭ تۇرىنە تارتىلىپ، تۇت­قىنعا الىندى، سونداي-اق كونتس­لاگەرلەرگە قاماۋعا نەمەسە ءما­ج­بۇرلى تۇردە ەڭبەك ەتۋگە كە­­سىلىپ، ورىنبورعا ايدالعان. بول­­شە­ۆيكتەر وكىمەتىنىڭ دۇش­پانى دەپ تانىلعاندار اسكەري رەۆوليۋتسيالىق تريبۋنال ارقىلى سوتتالدى. ازىق-تۇلىك سالىمىن ورىنداي الماعان بولىستار مەن اۋىلدار وكىمەت تاعايىنداعان وزدەرىنە تيەسىلى تاۋاردان قاعى­لىپ، ولارعا ديىرمەن بويكوتى جا­ريالاندى. قارا تىزىمگە ىلىككەن مۇنداي اۋىلدار مەن بولىستارعا قارۋلى ازىق-تۇلىك جاساق­تارى ءتىنتۋ جۇرگىزىپ، ءسىڭىرى شىققان كەدەي حالىقتىڭ تاپقان-تايانعانى مەن سوڭعى ءناپاقاسىنا دەيىن تارتىپ الىپ جاتتى.

1921 جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا قوس­تاناي مەن اقتوبە وڭىرلەرىندە جۇ­مىس ساپارىمەن بولىپ، ەل ءىشىن جايلا­عان جوقشىلىق پەن اشارشىلىقتى ءوز كوزى­مەن كورگەن ورتالىق اتقارۋ كومي­تە­تىنىڭ مۇشەسى اشمارين حالىقتىڭ مۇشكىل ءحالىن قازاقستان واك ءتوراعاسى سەيىتقالي مەڭدەشوۆكە جەتكىزەدى. اشمارين ءوز بايان­حاتىندا: «...حالىق ازىق-تۇلىككە اسا مۇقتاج. 1920 جىلى ەگىن شىقپاي قالعاندىقتان، ەل ءىشى نانسىز وتىر. قىسقى جەمشوپ جەتىسپەيدى. مال جاپپاي قىرى­لىپ جاتىر. الداعى جىلى سەبە­تىن تۇقىم جوق. جەمشوپتىڭ جوق­تىعىنان ىڭىرشاعى شىققان ارىق-تۇرىق، جۇمىسقا جەگىلەتىن مال كوكتەمگى جۇمىستارعا جارام­سىز»، دەگەن مازمۇنداعى دەرەك كەلتىرەدى.

اۋداندار مەن بولىستاردان ورتا­لىققا كەلىپ تۇسكەن مالى­مەتتەر ەلدىڭ تامىر مەن ءشوپ جا­پىراقتارىن تالعاجاۋ ەتىپ وتىرعانىن باياندايدى. كەيبىر بولىستاردا اشىققان جۇرتتىڭ يت پەن مىسىق سويىپ جەگەنى، كەپكەن تەرىنى قايناتىپ سورپا عىپ ىشكەنى، ءتىپتى ادام جەگەنى تۋرالى دەرەكتەر بار. ارحيۆتەگى قۇجاتتاردا قوي­مالاردىڭ تونالىپ، ەل اراسىندا قاراقشىلىق جاساۋ، ادام ءولتىرۋ قىلمىسىنىڭ بەلەڭ العانى ايتى­لادى.

1922 جىلعى 28 قىركۇيەكتە قوستاناي گۋبەرنياسىنا قاراستى ەلدى مەكەندەردەگى اشتار مەن جەدەل كومەككە مۇقتاجداردىڭ ءتىزىمى الىنىپ، ولارعا كومەك كور­سەتۋ تۋرالى شەشىم قابىل­دانادى (3-كەستە).

وسىلايشا، قوستاناي گۋبەر­نياسىنىڭ جوعارىداعى كەستەگە ەنگەن 4 اۋدانىنىڭ وزىندە عانا اش ادامداردىڭ سانى 59494-كە جەتكەنىن، ونىڭ ء30347-سى قازاق، ء29147-سى ورىس ەكەنىنە كوز جەتكىزۋگە بولادى. كەستەدە تور­­عاي، ۆسەسۆياتسك (سارىكول)، بوروۆسكوي (مەڭدىقارا) اۋدان­دارىنداعى اشتار مەن جوق-جىتىك­تەر­گە قاتىستى مالىمەت مۇلدە جوق.

الايدا ۆسەسۆياتسك اۋداندىق ازىق-تۇلىك كوميتەتى، قوستاناي گۋبەرنيالىق ازىق-تۇلىك كوميتەتى مەن تورعاي اۋداندىق ازىق-تۇ­لىك كوميتەتىنە قاتىستى ارحيۆ قۇجاتتارىندا اتالعان اۋدان­دارداعى اشتىققا ۇشىراعاندار مەن اشتان ولگەندەر تۋرالى مالىمەتتەر كەزدەسەدى. مىسالى، اشتىققا ۇشىراعاندارعا كومەك كورسەتۋ جونىندەگى اۋىلدىق بولىستىق كوميسسيالار 1922 جىلدىڭ 12 مامىرىنداعى احۋال بويىنشا بەرگەن ەسەپتەردە ۆسەسۆياتسك اۋدانىنا قاراستى سەۆاستوپول بولىسىنىڭ ەر­ماكوۆ، كرىلوۆ، نەكراسوۆ، ەكاتەرينوپول، مەليتوپول، زولو­تورەۆ، زلاتوۋستوۆ، سوروچين، كولتسوۆ اۋىلدىق كەڭەستەرىندە اشتىقتان ولگەن بالالار مەن ەرەسەكتەر تۋرالى دەرەكتەر بار. ولاردا اش ادامدار مەن اش­تان ولگەندەردىڭ سانىنا دەيىن كورسەتىلگەن. مۇنداي ستاتيس­تي­كالىق ەسەپتەردىڭ بىرەۋىن عانا مىسال ەتەيىك: 1922 جىلدىڭ 12 مامىرىنداعى جاعداي بويىنشا ءبىر عانا سوروچين اۋىلدىق كەڭەسىنىڭ وزىندە 80 ادام اشتان ولگەن. ونىڭ ىشىندە 45 بالا، 35 ەرەسەك ادام بار. ال بۇل ەلدى مەكەندەگى اشارشىلىققا ۇشى­راعانداردىڭ جالپى سانى – 1242. ونىڭ ء602-سى – بالالار، ەرەسەكتەر – 640. ەندى سول جىلعى 16 تامىز ايىنداعى ستاتيس­تي­كا­لىق ەسەپتە سوروچين اۋى­لىندا 244 ادامنىڭ اشتىقتان كوز جۇم­عانى، ونىڭ ىشىندە 112 بالا، 132 ەرەسەك بار ەكەنى تۋرالى ايتىلادى. سوندا اينا­لاسى بەس ايدىڭ ىشىندە 164 ادام اشتىقتان كوز جۇمعان. وسى ۋاقىت ىشىندە اتالعان اۋىلدىق كەڭەستە اشتىققا ۇشىراعان تۇر­عىنداردىڭ سانى 4886-عا دەيىن شا­رىقتاپ كەتكەن. اشتاردىڭ ء1602-سى – 14 جاسقا تولماعان بالا­لار، ء3848-ى – ەرەسەكتەر.

شامامەن 1922 جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا قوستاناي گۋبەر­نياسىنداعى اشتارعا كومەك كورسەتۋ تۋرالى جوسپار قۇرىلىپ، جالپى تۇرعىنداردىڭ جانە اش­تاردىڭ سانى الىنادى (4-كەستە).

كەستەدەگى 1-توپقا ەنگىزىلگەن اۋداندارعا ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە، ال قالعان اۋداندارعا ءارى قاراي مۇقتاجدىق دەڭگەيىن ەسكەرە وتىرىپ، رەت-رەتىمەن كومەك بەرۋ كوزدەلگەن. 1922 جىلى جاسالعان جوعارىداعى كەستەگە سەنسەك، گۋ­بەر­نيا تۇرعىندارىنىڭ 46،5%-ى اشتىققا ۇشىراعان. ال اۋدان­دارداعى اشتىقتىڭ پايىز­دىق دەڭگەيى بۇدان الدەقايدا جوعارى. ماسەلەن، سەميوزەر اۋدانى تۇر­عىن­دارىنىڭ 81،2%-ى، تورعاي اۋدانى حالقىنىڭ 80،5%-ى، بوروۆسكوي تۇرعىندارىنىڭ 68،6%-ى، دەنيسوۆ اۋدانى تۇر­عىن­دارىنىڭ 42،7%-ى، اداموۆ اۋدانىندا حالىقتىڭ 41،3%-ى، قوستاناي اۋدانىندا 37،3 %-ى، ۋريتسكي اۋدانىندا 29،9 %-ى، فەدوروۆ اۋدانىندا 18،4%-ى اشتىققا ۇشىراعان.

– گۋبەرنيا حالقىنىڭ جاپپاي اشتىققا ۇشىراۋى جەرگىلىكتى تۇرعىندار سانىنىڭ ازايۋىنا الىپ كەلدى. ارحيۆ قورىنداعى دەرەكتەردى قاراپ وتىرساق، 1920 جىلعى ساناق ەسەبى بويىنشا انىق­تالعان 577477 ادامنان 411572 ادام عانا قالىپ، گۋبەر­نيا تۇرعىندارىنىڭ 60%-ى، ياعني 246311 ادام اشىققان. 1922 جىل­دىڭ 1 قاڭتارىندا گۋبەرنيا بويىنشا اشتىققا ۇشىراعان 283 749 ادام تىركەلدى، ال سول جىلدىڭ 1 مامىرىندا بۇل كورسەتكىش 347497 ادامعا دەيىن جەتكەن، –دەيدى سالتانات نۇرتاسقىزى.

حالىق دانالىعىندا «جۇت جەتى اعايىندى» دەپ بەكەر اي­تىل­ماعان، اشارشىلىق جىل­دا­رى ەل ءىشىن جايلاعان جۇقپالى تىرىسقاق اۋرۋىنىڭ ەتەك الۋىنا بايلانىستى گۋبەرنيالىق اتقارۋ كوميتەتى 1921 جىلعى 2 شىلدەدە ىندەتكە قارسى كۇرەسۋ ماقساتىندا توتەنشە سانيتارلىق كوميسسيا قۇرادى. بارلىق مەكەمەگە كوميس­سيا تالاپتارىن بۇلجىتپاي ورىنداۋ مىندەتتەلەدى. گۋبەر­نيا­لىق توتەنشە كوميسسيا اۋدان­دىق، بولىستىق، اۋىلدىق دەڭ­گەيدە وسىنداي كوميسسيا ۇيىم­داستىرىپ، ىندەتكە ۇشىرا­عان­داردىڭ سانىن انىق­تاۋعا كىرىسەدى.

1922 جىلى 26 قاڭتاردا قوستاناي گۋبەرنيالىق اتقارۋ كوميتەتى كەڭەسىنىڭ مىندەتتى قاۋ­لىسى جارىق كورىپ، جۇقپالى سۇزەك اۋرۋىنىڭ ۇلعايۋىنا جول بەرمەۋ ءۇشىن تەز ارادا كوشەلەردى، ءۇي الاڭدارىن قوقىستان تازالاۋ، سۇزەكپەن اۋىرعاندار انىق­تالعان بويدا جەدەل جاردەم بيۋرو­سىنا حابارلاۋ، كوشە بويىنداعى ولىكتەر­دى جيناۋ، بارلىق جەردە تازالىق شارالارىن جۇرگىزۋدى بۇيىرادى.

1920-1922 جىلدارى قوستاناي وڭىرىندە بولعان ناۋبەت تۋرالى ارحيۆ دەرەكتەرىمەن قاتار، ەل اۋزىندا ساقتالىپ قالعان مالى­مەت دە كوپ. ماسەلەن، جەر­گى­لىكتى تاريحشى-عالىم ايبەك شال­عىنبەكوۆ: «اتالارىم قوس­تانايعا اشتىق جىلدارى قىز­بەلدەن اۋىپ كەلگەن. اۋليە­كول­گە ايلاپ جول ءجۇرىپ، تابانى كۇلدىرەپ، اۋپىرىمدەپ جەتكەن اش-جالاڭاشتار اۋىلدى ارالاپ نان سۇراپ، ەسىك قاعادى ەكەن. الايدا اشتىقتىڭ ۇستىنە ىندەت جايلاپ العان كەز بولسا كەرەك، جەرگىلىكتى مۇجىقتار قورقىپ، ەسىگىن اش­پاپتى. كونەكوز قاريالار اۋليە­كولدەگى ۆوكزالدىڭ ماڭايى اشتان ولگەن ادامداردىڭ سۇيەگىنە تولىپ كەتتى دەپ وتىراتىن»، دەيدى.

قوستاناي وبلىسى