1994 جىل ەلىمىز ءۇشىن قۋانىشى مەن قيىنشىلىعى قاتار كەلگەن كەزەڭ بولدى. مەملەكەت رەتىندە الەمدىك كارتادان ورىن الىپ، ءوز تۋىمىزدى جەلبى­رەتتىك، ەلتاڭبانى بەكىتتىك، ءانۇراندى شارىقتاتىپ، ءتول تەڭگەنى تۇعىرىنا قوندىردىق. حالىقارالىق قاتىناس جونگە كەلىپ، الىس-جاقىن مەملەكەتتەرمەن دوستىق بايلانىستار ارتىپ، ساۋدا-ساتتىق جايلانا باستادى. ايتسە دە ەكونوميكالىق اۋىرتپاشىلىقتار ەل تۇرمىسىن شاتقاياقتاتىپ تۇردى.

ەۋرازيالىق ينتەگراتسيانىڭ ىرگەتاسى قالاندى

ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداقتىڭ نەگىزىن قالاۋ­شى نۇرسۇلتان نازارباەۆ ەكەنى تالاس تۋدىرماسا كەرەك. 1994 جىلى ماسكەۋدە ممۋ-دە سويلەگەن سوزىندە ول ەۋرازيالىق ينتەگراتسيا ماسەلەسىن ءبىرىنشى بولىپ كوتەرگەن بولاتىن.
«عىلىمي-تەحنيكالىق پروگرەسس قارقىندى ءجۇرىپ جاتقاندا، وتكىزۋ نارىعى ءۇشىن باسەكەلەستىك قىزعان قازىرگىدەي زاماندا تەك بىرلەسىپ قانا ءومىر سۇرە الامىز. قاراڭىزدار، مەملەكەتتىلىگىنە كوپتەگەن عاسىر بولعان باتىس ەۋروپا ەلدەرى بىرىگىپ جاتىر. ءبىزدىڭ، كەڭەس­تەر وداعىنىڭ بۇرىنعى رەسپۋبليكالارىنىڭ وتكەن تاريحي جولى مەن تاعدىرى ءبىر. ءبىزدىڭ بايلانىس جانە باسقارۋ فورمالارىمىز بەن مەحانيزمدەرىمىز ءبىر، مەنتاليتەتىمىز ورتاق، ورتاق دۇنيەمىز كوپ. تەك كەيبىر ساياسي كوشباسشىلاردىڭ بويىندا يمپەريا قايتادان قۇرىلا ما دەگەن ۇرەي بار. ءبىراق ول ولاي ەمەس! بۇل جەردە اڭگىمە جاڭا، تەڭقۇقىلى ىنتىماقتاستىق تۋرالى ەكەنىن ءتۇسىنۋ كەرەك» دەگەن ەدى ن.نازارباەۆ.

قازىنالى قازاق جەرى

قازاق جەرىنىڭ قويناۋى تابيعي قازبا كەندەرىنە تولى ەكەنى بارشاعا ءمالىم. وسىناۋ ەن بايلىق تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا ەگەمەن ەلىمىزدىڭ دامۋى، وتپەلى كەزەڭدەردە اياعىنان قاز-قاز تۇرىپ كەتۋى ءۇشىن زور ءرول اتقاردى. 90-جىلدارى، نەگىزىنەن، ءىرى كومىرسۋتەگى كەن ورىندارىن يگەرۋ، وسى سالاعا شەتەلدىك ينۆەستورلاردى تارتۋ مەملەكەتتىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋىنا ايرىقشا ىقپال ەتتى. الماتى قالاسىندا قازان ايىندا وتكەن «مۇناي مەن گاز-94» حالىقارالىق كورمەسىنە الەم ەلدەرىنەن 300-دەن استام كومپانيالار قاتىستى. بۇل كەيىننەن ەكىجاقتى ىسكەرلىك بايلانىستارعا ۇلاستى.
سونىڭ ارقاسىندا ءبىرقاتار الەۋمەتتىك سيپاتتاعى باعدارلامالاردى جۇزەگە اسىرۋ مۇمكىندىگى تۋدى. جىل سوڭىندا مۇعالىمدەردىڭ، دارىگەرلەردىڭ، باسقا الەۋمەتتىك جانە بيۋدجەتتىك سالا قىزمەتكەرلەرىنىڭ جالاقىسىن وسىرۋگە قول جەتكىزىلدى. بارلىق قيىندىقتارعا قاراماستان حالىقتىڭ سانا-سەزىمى ويانىپ، بولاشاققا سەنىممەن قارادى. ويتكەنى اتا-بابامىز اڭساعان تاۋەلسىزدىكتىڭ رۋحى قازاق ءۇشىن بارىنەن قىمبات ەدى، حالىق ونىڭ جولىندا قانداي قيىنشىلىقتارعا دا توزۋگە دايار ەدى.قازاقستان يادرولىق قارۋسىز ەل اتاندى

16 اقپاندا ەلباسى ­ن.نازارباەۆ «يادرولىق قارۋدى تاراتپاۋ تۋرالى» شارتقا قول قويدى. ءسويتىپ، قازاقستان ءوز ەركىمەن قۋاتتى قارۋدان باس تارتىپ، يادرولىق قارۋى جوق ەل رەتىندە وسىناۋ زۇلماتپەن كۇرەستىڭ العاشقى باسپالداعىن قالادى. مۇنداي قادام مەملەكەتىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىن نىعايتپاسا، السىرەتكەن جوق. ويت­كەنى يادرولىق قارۋدان باس تارتا وتىرىپ، قازاقستان ونىڭ ورنىنا سول كەزدەگى جەتەكشى يادرولىق دەرجاۆالار – اقش، رەسەي، ۇلىبريتانيادان ەلىمىزدىڭ قاۋىپسىزدىگىنىڭ حالىقارالىق كەپىلىن تالاپ ەتىپ، 1994 جىلدىڭ سوڭىنا قاراي وعان قول جەتكىزدى. كەيىننەن مۇنداي كەپىلدەمەگە فرانتسيا مەن قىتاي دا قوسىلدى.
بۇدان بولەك، سىرتقى ساياساتتا مەملەكەت باسشىسىنىڭ بەلسەندى جوسپارلارى بىرىنەن سوڭ ءبىرى جۇزەگە اسىپ جاتتى. ماسەلەن، امەريكا، فرانتسيا، ۇلىبريتانيا ەلدەرىمەن قازاقستاننىڭ بوستاندىعىن قورعاۋعا كەلىسىم جاساسۋ بارىسى، جاپونيا ەلىمەن ساۋدالىق بازانىڭ قۇرىلۋى، ولاردىڭ جاڭا تەحنولوگياسىن ەل ارقىلى وتكىزۋ، قازاقستاننىڭ ساۋدالىق ورتالىققا اينالۋ مۇمكىندىگىن قاراستىرۋى، مۇناي، گاز قۇبىرلارىن شىعىس ازياعا جەتكىزۋدىڭ جوسپارى وسى جىلدىڭ ەنشىسىندە وتكەن جوعارى دارەجەلى كەزدەسۋلەردە قوزعالعان.

جاڭا پارلامەنتتىڭ سايلاۋى

1994 جىل قوعامدىق-سايا­سي ومىرگە دە ۇلكەن وزگەرىستەر اكەلدى. ەل ىشىندە جاڭادان قوعامدىق بىرلەستىكتەر، ساياسي پارتيالار قۇرىلىپ، تاۋەلسىز اقپارات قۇرالدارى اشىلا باستادى.
ناۋرىز ايىندا اتا زاڭ نەگىزىندە العاش رەت دەموكراتيالىق سيپاتتاعى پارلامەنتتىك سايلاۋ وتكىزىلدى. وعان بارلىق ساياسي كۇشتەر مەن جەكەلەگەن ازاماتتار قاتىسۋعا مۇمكىندىك الدى. داۋىس بەرۋدىڭ ناتيجەسىندە قر جوعارعى كەڭەسىنە 176 دەپۋتات سايلاندى: پرەزيدەنتتىك ءتىزىم بويىنشا – 42، قوعامدىق بىرلەستىكتەردەن – 75، وز-وزدەرىن ۇسىنعاندار – 59.
جوعارعى كەڭەس دەپۋتاتتارىن شارتتى تۇردە ۇشكە بولۋگە بولادى: پرەزيدەنت ۇستاناتىن ساياسي باعىتتى جاقتايتىندار، وپپوزيتسيا وكىلدەرى جانە ارالىق پوزيتسياداعىلار. ءبىرىنشى، ۇكىمەتتىك نيەتتەگى توپتا 65 دەپۋتات بار جانە ولاردىڭ كوزقاراسىن ارالىق پوزيتسياداعى 26 دەپۋتات جاقتادى. وپپوزيتسيا قۇرامىنا «پروگرەسس»، «قازاقستاننىڭ قۇقىقتىق دامۋى»، «الەۋمەتتىك قورعاۋ»، «ەۋرازيا»، «قازاقستاننىڭ سوتسياليستىك پارتياسى» جانە «قازاقستاننىڭ حالىقتىق كووپەراتيۆ پارتياسى» ساياسي ۇيىمدارى كىردى. وپپوزيتسيا لاگەرىندە رەسەيمەن تىعىز ساياسي وداق ورناتۋدى، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ەكەۋ بولۋىن تالاپ ەتەتىن كەرىتارتپالاردىڭ دا از بولماعانىن ايتا كەتكەن دۇرىس.

الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعداي

1994 جىلى ەلىمىز ءتۇرلى تۇرمىستىق قيىنشىلىقتاردى باسىنان كەشىردى. جىل ىشىندە كوممۋنالدىق قىزمەتتەردىڭ تاريفتەرى، تۇتىنۋشىلىق تاۋارلار باعاسى بىرنەشە رەت ەسەلەپ ءوستى. الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايدىڭ السىرەۋى ناتيجەسىندە جالپى ىشكى ءونىم وتكەن جىلدىڭ كورسەتكىشتەرىنە قاراعاندا 27 پايىزعا دەيىن قىسقاردى. ۇلتتىق التىن-ۆاليۋتا رەزەرۆى 805،221 ملن اقش دوللارىن قامتىدى. جىل سوڭىندا ينفلياتسيا وتكەن جىلدىڭ سالىستىرمالى مەرزىمىمەن سالىستىرعاندا 1258،3 پايىزعا ءوستى، تەڭگە اقش دوللارىنىڭ باعامىنا قاتىستى 8،6 ەسە قۇلدىرادى.
وسىناۋ اۋىرتپالىق شاقتا قر پرەزيدەنتى ن.نازارباەۆ حالىقتىڭ الەۋمەتتىك وسال توپتارىنا كومەك كورسەتۋ ماقساتىندا ءبىرقاتار قۇجاتتارعا قول قويدى. سونداي-اق مەملەكەت باسشىسى «1994-1996 جىلدارعا ارنالعان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى كاسىپكەرلىككە قولداۋ جانە دامىتۋ مەملەكەتتىك باعدارلاماسى تۋرالى» قاۋلى قابىلدادى. وسىمەن كاسىپكەرلىككە مەملەكەتتىك قولداۋ كورسەتۋ جۇيەسىنىڭ العىشارتتارى جاسالدى جانە ەل ەكونوميكاسى بىرتىندەپ نارىقتىق ارناعا ءتۇستى.

استانانى الاتاۋدىڭ باۋىرىنان ارقا توسىنە كوشىرۋ

1994 جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پارلامەنتى وتىرىسىندا پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ استانانى الماتىدان اقمولاعا كوشىرۋ تۋرالى ۇسىنىس جاسادى. كەيىن، 1997 جىلى قازاننىڭ 20-سىندا استانانى اۋىستىرۋ تۋرالى جارلىققا قول قويدى. 1998 جىلى مامىردىڭ 6-سىندا اقمولا قالاسىنىڭ اتاۋى استانا بولىپ وزگەردى. 1998 جىلى ماۋسىمنىڭ 10-ىندا جاڭا ەلوردانىڭ حالىقارالىق تۇساۋكەسەر ءراسىمى ءوتتى. بۇل كۇن 2006 جىلعا دەيىن استانانىڭ تۋعان كۇنى رەتىندە اتاپ ءوتىلىپ كەلدى. 2006 جىلدان باستاپ شىلدەنىڭ 6-سى استانا كۇنى رەتىندە اتاپ وتىلەدى.

تىڭ يگەرۋشىلەردىڭ مەرەيتويى

ەلىمىزدەگى تىڭ جانە تىڭايعان جەرلەردى يگەرۋگە 65 جىل تولدى. 1994 جىلى وسى وقيعانىڭ 40 جىلدىعى اقمولادا سالتاناتتى تۇردە اتاپ ءوتىلدى. وعان سول كەزدەگى رەسپۋبليكا پرەزيدەنتى
نۇرسۇلتان نازارباەۆ قاتىس­تى. ايتۋلى شاراعا رەسەيدەن، بەلارۋستان، ۋكراينا­دان قوناقتار، عالىمدار كەلگەن. بۇل تۋرالى گازەت ءتىلشىسى ن.اقانتايۇلىنىڭ ماقالاسى جاريالاندى («اقمولا اقيقاتى»، 6 ناۋرىز، 1994 جىل).

كوشى-قون توقىرادى

قازاقستان رەسپۋبليكاسى تاۋەلسىزدىك العان العاشقى جىلدارى-اق اتامەكەنگە قانداستارىمىز لەك-لەگىمەن ورالا باستادى. ءبىر زامانداردا تاعدىردىڭ تالايىمەن جان-جاققا تاراپ كەتكەن، اعايىندارىمەن اراقاتىناسى ۇزىلگەن قازاق قاۋىمى بىر-بىرىمەن قايتا قاۋىشىپ، «اقسارباس» شالىپ، شات-شادىمان كۇندەردى كەشتى. سىرتتان كوشىپ كەلۋشىلەرگە مەملەكەت تاراپىنان دا، جەرگىلىكتى قاۋىم تاراپىنان دا كوپ كومەك كورسەتىلدى.
بۇل كەزەڭدەرى كوشى-قون اعىنى ەكى تاراپتا دا قىزۋ ءجۇرىپ جاتتى. ەلدەن كوشىپ كەتۋشىلەر، نەگىزىنەن، ەۋروپالىق ناسىلدەر بولسا، كەلۋشىلەردىڭ دەنى قازاقتار ەدى. ماسەلەن، 1991-2001 جىلدارداعى حالىقارالىق كوشى-قون بويىنشا رەسپۋبليكاعا 788،2 مىڭ ادام كوشىپ كەلدى، 2757،8 مىڭ ادام رەسپۋبليكادان كوشىپ كەتتى. كوشى-قوننىڭ تەرىس سالدوسى 1969،8 مىڭ ادامدى قۇرادى. اسىرەسە، 1994 جىلى كوشى-قون توقىراۋ­عا قاتتى ۇشىرادى، بۇل كەزدەرى ەلدەن جارتى ميلليونعا جۋىق ادام كەتىپ، سىرتتان تەك 70 مىڭنان ءسال استام ادام كوشىپ كەلگەن.كۋپوندار قاعازعا اينالدى

1993 جىلى رەسپۋبليكادا جەكەشەلەندىرۋدىڭ ءبىرىنشى كەزەڭى اياقتالدى. سونىڭ ناتيجەسىندە ەل ىشىندە 3،5 مىڭ كووپەراتيۆ، 15 مىڭ شاعىن جانە 11 مىڭ جەكەمەنشىك كاسىپ­ورىندار، 15 مىڭ فەرمەرلىك جانە شارۋا قوجالىقتارى، 160 كوممەرتسيالىق بانكتەر جانە 37 ءتۇرلى بيرجالار جۇمىس ىستەدى. 7000 كاسىپورىن جەكەشەلەندىرىلدى، ولاردىڭ 5 مىڭى – قىزمەت كورسەتۋ جانە ساۋدا سالاسىندا. اۋىل شارۋاشىلىعىندا ءونىمنىڭ 35 پايىزىن جەكەمەنشىك سەكتور ءوندىردى.
1994 جىلى كوكتەمدە جەكەشەلەندىرۋدىڭ ەكىنشى كەزەڭى باستالدى. قازاقستاننىڭ ءاربىر ازاماتىنا 100 جەكەشەلەندىرۋ ينۆەستيتسيالىق كۋپوندارى تيەسىلى بولدى. بۇل ىستە ازاماتتار مەن كاسىپ­ورىنداردىڭ اراسىندا ينۆەستيتسيالىق قورلار دەلدالدىق قىزمەت اتقاردى. و باستا ادامدار وسى جەكەشەلەندىرۋ چەكتەرىنە كاسىپورىنداردىڭ اكتسيا­لارىن ساتىپ الىپ، سول ارقىلى جىل سايىن ديۆيدەند الىپ تۇرۋ كوزدەلگەن. ءبىراق ەكونوميكالىق دامۋ باسقاشا باعىتتا ءوربىدى دە، كۋپوندار ەش قۇنى جوق جاي قاعاز بولىپ قالدى.

مينيسترلەر كابينەتىنە سەنىمسىزدىك ءبىلدىرىلدى

جاڭا پارلامەنت سايلانا سالا مىنەز كورسەتتى. دەپۋتاتتار مامىر ايىنان باستاپ س.تەرەششەنكو ۇكىمەتىنىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان ساياساتىنا سەنىمسىزدىك ءبىلدىردى. ۋاقىت وتكەن سايىن ساياسي كۇشتەردىڭ سىنى ۇدەي ءتۇستى دە، ول اقىرى كۇزدە ۇكىمەتتىڭ اۋىسۋىنا الىپ كەلدى. پرەزيدەنت ن.نازارباەۆتىڭ ۇسىنىسىمەن ەلىمىزدىڭ جاڭا پرەمەر-مينيسترى بولىپ اكەجان قاجىگەلدين بەكىتىلدى.عارىشقا ەكىنشى قازاق ۇشتى

ت.مۇساباەۆ عارىشقا 1994 جىلى 4 قاراشادا ۇشتى. ۇشۋ ۋاقىتى 126 تاۋلىككە سوزىلدى. ءوزىنىڭ ايتۋىنشا، ول وسى ارماننىڭ جەتەگىندە 33 جىل جۇرگەن ەكەن. «عارىشتاعى سالماقسىزدىق كۇيدى جەردە ەشقانداي جاعدايدا تولىقتاي سەزىنە المايسىڭ. ادامنىڭ اۋادا قالىقتاپ تۇرعان سالماقسىزدىق كۇيىن سوزبەن ءتۇسىندىرۋ مۇمكىن ەمەس. قابىرعادان ساۋساقتىڭ ۇشىمەن ءتۇرتىنىپ قالىپ، كەز كەلگەن باعىتىڭا قاراي ۇشىپ جۇرە بەرۋگە بولادى» دەيدى ول.
عارىش كەمەسى ارقالىق قالاسىنان 77 شاقىرىم سولتۇستىك-شىعىسقا قاراي جەرگە كەلىپ ءتۇستى: «جەرگە قونعاننان كەيىن مەن ۇشۋ اپپاراتىنىڭ تەرەزەسىنەن بىزگە قاراي جايلاپ باسىپ كەلە جاتقان نۇرسۇلتان ءابىشۇلىن كوردىم، – دەپ ەسكە الادى تالعات مۇساباەۆ. – سول كۇنگى ارقالىق دالاسىنىڭ قاراشا ايىنداعى تاماشا پەيزاجى ءالى ەسىمدە. پرەزيدەنتتىڭ اكەلىك قامقورلىقپەن قاراعان كوزقاراسى مەنىڭ باقىتتى كۇندەرىمنىڭ ءبىر بەلگىسىندەي جادىمدا ماڭگى ساقتالىپ قالدى».

اق وليمپيادا

جالپى اق وليمپيادا ازيا قۇرلىعىنا سيرەك كەلەدى. توقسان جىلدىق تاريحىندا قىسقى ويىندار ەكى مارتە جاپونيادا ۇيىم­داستىرىلدى. باستاۋىن سوناۋ 1924 جىلدان الاتىن دودانىڭ الاۋى تۇڭعىش رەت فرانتسيانىڭ شاموني قالاسىندا تۇتاندى. ەڭ العاش ءتورت سپورت تۇرىنەن 14 مەدالدار جيىنتىعى ساراپقا سالىنسا، قازىرگى تاڭدا 7 سپورتتان 86 مەدال ۇلەستىرىلەدى. جازعى وليمپيادامەن ءبىر جىلدا وتەتىن كەشەندى سىن 1994 جىلدان باستاپ باسقا ۋاقىتقا اۋىستى. وسى جىلى قازاقستان دەربەس ەل رەتىندە تۇڭعىش رەت اق وليمپياداعا قاتىستى.