NASA-نىڭ Perseverance اپپاراتى جاقىندا قىزىل پلانەتاعا قونىپ، ونىڭ سونشالىق قىزىل ەمەس ەكەنىن سۋرەتكە ءتۇسىرىپ جىبەردى. ال Tesla كومپانياسىنىڭ اكتسيالارى ءبىر جىلدا 700 پايىزعا ءوستى، Space X-تىڭ قۇنى 100 ملرد دوللارعا جۋىقتادى. امەريكانىڭ جەتەكشى اگەنتتىگى، كومپانيالارى وسىنداي كورسەتكىشكە يە. ەگەر يننوۆاتسيا ەكونوميكالىق تۇرعىدا وسىنشالىق پايدالى بولسا، نەگە قازاقستاندا بۇل سەكتور اقساپ تۇر. ارينە، ۇكىمەت يننوۆاتسيانى دامىتۋدا تۇك ىستەمەدى دەۋگە اۋىز بارمايدى. عىلىمعا بولىنەتىن قاراجاتتى ارتتىردى، يننوۆاتسيالىق قور، بىرنەشە تەحنوپارك، ارنايى حاب قۇردى. ءبىراق جىو-دە يننوۆاتسيالىق ءونىمنىڭ ۇلەسى بار-جوعى 1،4%. نەگە؟

عىلىمدى ەكونوميكاسىنىڭ تىرەگى ەتكەن مەملەكەتتەر وزگەلەر­دەن العا شىعاتىنى تاريحتان بەلگىلى. سوندىقتان ونەركاسىپ رە­ۆوليۋتسياسىنا العاش ىلىنگەندەر قازىرگى دامىعان ەلدەردىڭ قاتا­رىندا. ماسەلەن، ورتا عاسىرلاردا پاراۆوز، تەمىرجول، بۋ ماشينا­لارى انگليانى سول كەزدە-اق قۋاتتى ەلگە اينالدىردى. ال ءقازىر ين­نوۆاتسيا ەكونوميكانى العا جەتەلەۋشى جاڭا لوكوموتيۆ ەكەنى بەلگىلى. نەگە؟ نەگە ەسكى تەحنو­لو­گيامەن-اق ءوندىرىستى جالعاس­تىرا بەرمەسكە؟ نەگە جاڭا عىلىمي جوبالارعا شىعىندانۋىمىز كەرەك؟ سەبەبى يننوۆاتسيانىڭ بەرەرى كوپ. ماسەلەن: ا) ادام قا­جەت­تىلىگىن قاناعاتتاندىراتىن مۇلدەم جاڭا ونىمدەر پايدا بو­لادى، ءا) ەكونوميكالىق دامۋعا ىقپال ەتەدى، ەكونوميكانىڭ جاڭا سالالارى پايدا بولادى، ب) جۇمىس ورىندارى اشىلادى، بىلىكتى ماماندارعا سۇرانىس تۋادى، ۆ) قوعامنىڭ ءومىر ساپاسى ارتادى، د) تابيعات رەسۋرستارىن ۇنەمدەيتىن، ءوندىرىس شىعىن­دارىن ازايتاتىن جاڭا تەحنو­لو­گيا ىسكە قوسىلادى، ە) ادام كا­­پي­تالى داميدى. بۇل ينوۆا­تسيا­نىڭ تىكەلەي وڭ ىق­پالى، جاناما اسەرى بۇدان دا مول. سوندىقتان دا يننوۆاتسيا نارى­عىندا باسەكە كۇن وتكەن سايىن ارتىپ كەلەدى. دونالد ترامپ 2018 جىلى قىتايعا قارسى باس­تاعان ساۋدا سوعىسىنىڭ بىردەن-بىر سەبەبى جاڭا تەحنولوگياعا تالاس بولعانى بەكەر ەمەس.

Global Innovation Index نە دەيدى؟ ەندەشە الەمدىك يننوۆاتسيا نا­رىعىندا قاي مەملەكەتتەر كوش باستاپ تۇر؟ بۇل سۇراققا جاۋاپ تابۋ ءۇشىن 2007 جىلدان بەرى جاريا­لاناتىن عالامدىق Global Innovation Index رەيتينگىنە كوز جۇگىرتۋ كەرەك. 2007 جىلى اقش الەمدە يننو­ۆاتسيادا جەتەكشى ەل بولسا، قا­زاق­ستان ء61-شى بولعان ەكەن. ءدال وسى رەي­تينگتىڭ 2020 جىلعى نا­تيجەسى شىقتى. جاعداي وزگەرگەن. 2011-2020 جىلدار ارالىعىندا شۆەيتساريا جاھانداعى ەڭ ين­نو­­ۆاتسيالى مەم­لەكەت دەپ تانىلىپ كە­لەدى. ال قا­زاقستان 77-ورىنعا سىرعىعان. ما­سەلە نەدە؟ عىلىمعا بولىنەتىن قا­راجات ازايدى ما؟ الدە، عالىم سانى كەمىدى مە؟ ستاتيستيكاعا جۇگىنەيىك. بىلتىر وتاندىق عىلىم كەڭىستىگىندە 22 مىڭ ادام قىزمەت ەتىپتى. بۇل از با؟ ارينە، از. 1990 جىلدارى ەلىمىزدە عىلىم سالا­­سىنىڭ وكىلدەرى 40 مىڭعا جۋىق بولعان. ال ءتۇرلى عىلىمي-تەح­­­ني­­كالىق ينستيتۋت سانى 280-گە جە­­­تىپ جىعىلعان. ءدال ءقازىر كەڭەس مۇراسىن اڭسايىن دەپ تۇرعان ەشكىم جوق، ءبىراق تاۋەلسىزدىك تاڭى اتقان كە­­زەڭدە قازاقستان عىلىمي دەرجاۆا بولماسا دا، الەۋەتى مول مەملەكەت بولعانى انىق. ونى جو­عارىداعى ساندار دالەلدەپ تۇر.

مەيلى، بۇگىنگە ورالايىق. جال­پى، عىلىم – شىعىنى مول سالا. يننوۆاتسياسى دامىعان مەم­لە­كەتتەردە عىلىمعا ينۆەستيتسيانى ۇكىمەتپەن قوسا جەكە كومپانيالار دا قاتار قۇيادى. بۇل ول ەلدەردە عى­لىمي نە ونەركاسىپ جاڭا­لىق­تارىنىڭ نە ءۇشىن ءجيى اشىلاتى­نىنىڭ بىردەن-بىر سەبەبى بولار. ويتكەنى بيزنەس ناقتى ناتيجە بەرەر جوبانى عانا قارجىلاندىرادى. عىلىمي جاڭالىق اشىلسا، ونى بىردەن وندىرىسكە ەنگىزۋگە تىرىسادى. ءبىر عانا سەنسورلى iphone سمارت­فوندارىنىڭ 2007 جىلى نارىققا ەنىپ، سودان بەرى قانشالىق تانىمال ءارى ءوندىرۋشى كومپانيا Apple-عا پايدا اكەلگەنىن ەسكە ءتۇسىرىڭىز. قا­زاقستاندا جەكە بيزنەس وكىلدەرى عى­لىمعا ينۆەستيتسيا قۇيۋعا قاتتى اسىقپايدى. ءبىراق Finprom سايتى مۇلدەم باسقا دەرەكتەر كەلتىرەدى. ماسەلەن، بيزنەس 2019 جىلى كاسىبي، عىلىمي جانە تەحنيكالىق سالاعا 71 ملرد تەڭگە بولگەن. بۇل ەلىمىزگە سول جىلى كەلگەن بارلىق ينۆەس­تيتسيا­نىڭ بار-جوعى 0،6 پايىزى. تىم از. وعان قوسا، وكىنىشكە قاراي بۇل قاراجاتتىڭ تازا عىلىم سەكتورىنا بولىنگەن مولشەرى بەلگىسىز. سەبەبى تەحنيكالىق جانە كاسىبي سالا دەگەن ۇعىمداردىڭ قولدانىلۋ اياسى كەڭ.

يننوۆاتسيانىڭ تۇساۋى نە؟ جال­پى، قازاقستاندا عىلىمعا باس­تى قاراجات قۇيۋشى ءالى دە ۇكىمەت ەكەنى بەلگىلى. بارلىق دەرلىك عىلىمي ينستيتۋتتار بيۋدجەتتىك قارجى­­­­لان­دىرۋدا. شوكين اتىنداعى ەنەر­­گەتيكا ينستيتۋتى سىندى بىرەن-سارانى عانا جەكەشەلەندى. سول سە­بەپتى عىلىمي ينستيتۋتتاردىڭ با­سىم بولىگى نارىق، بيزنەس، باسەكەنىڭ تالاپ-تىلەگى، باعىتى بويىنشا ەمەس، عىلىم كوميتەتىنىڭ نەمەسە وزگە دە مەملەكەتتىك مەكەمەلەردىڭ تاپ­سىرماسى، جوسپارى بويىنشا قىز­مەت ەتەدى. كەڭەستىك عىلىمي مو­دەلدەن اسا كوپ ايىرماشىلىعى جوق. تەك ەندى قارجىلاندىرۋ ءادىسى وزگەردى – گرانت ارقىلى. الايدا قارجى كوزى سول باياعى ۇكىمەت. بال­كىم، يننوۆاتسيانىڭ ءبىزدىڭ ەلدە كەنجە قالۋىنىڭ بىردەن-بىر سەبەبى وسى بولار.

يننوۆاتسيالىق نارىقتىڭ قا­­­زاقستاندا اقساڭداۋىنىڭ سان ءتۇرلى سەبەبى بار. شەتەلدە عىلىمي تىڭ ءونىمدى نارىققا شىعارىپ، ءوندىرىسىن رەتتەپ، جارناما مەن ماركەتينگىن كەلىستىرىپ، پايداعا كەنەلەتىن بيزنەس بىزدە تەندەرمەن شۇعىلدانعاندى ءجون كورەدى. ويتكەنى بۇل ءتيىمدى، جىلدام، تاۋەكەلى از، ساقتان­­دىرىل­عان. ارينە، پارامەن ساقتاندى­­رىلعان. بۇل – بۇگىنگى نارىقتىڭ شىندىعى. مۇنداي بيزنەس-ات­مو­س­فەرادا عىلىمي جوباعا قارجى بەرۋگە دايار كاسىپكەر تىم از بو­لا­تىنى تۇسىنىكتى. كورشى رەسەيدە بۇ­دان وزگە كەلەسىدەي فاكتورلاردى يننوۆاتسياعا تۇساۋ دەپ انىقتاعان. ا) يننوۆاتسيا نارىعىنىڭ ارتتا قالۋى، سۇرانىس تۇرالى اقپاراتتىڭ تاپشىلىعى، ءا)جوعارى ەكونومي­­­­­كالىق تاۋەكەل، پايدانىڭ ۇزاق ۋا­قىتت­ان سوڭ ءتۇسۋى، ب)قارجىنىڭ جەتىسپەۋى، قوسىمشا قارجى كوز­دەرى­نىڭ تاپشىلىعى، ۆ)يننوۆاتسيالىق ونىم­دەرگە مەملەكەتتىك تاپسى­­رىس­تىڭ ازدىعى گ)يننوۆاتسيانى نا­رىققا ەنگىزەتىن مەنەدجەرلەردىڭ تاپشىلىعى د)جاس عالىمداردىڭ شەتەلگە كەتۋى جانە تاعىسىن تا­­­عىلار. ەگەر رەسەي مەن قازاقستان ەكونوميكاسىنىڭ قۇرىلىمى ۇقساس دەسەك، جوعارىدا ايتىلعان پروب­­­لەمالار ءبىزدىڭ ەلگە دە ءتان ەكەنى بەلگىلى. الايدا رەسەيدە سكولكوۆو سىندى مەملەكەتتىك كەشەننەن بولەك ياندەكس، Mail.ru Group سەكىلدى جەكە كومپانيالاردىڭ اياسىندا جاڭا تەحنولوگيالىق جوبالاردى جۇزەگە اسىرا باستادى. قازاقستاندا ەسكە تۇسەتىنى تەك ەلورداداعى IT-حاب. الاي­­­دا وندا كوپشىلىك جوبا ءالى ستارتاپ دەڭگەيىندە. الماتىداعى الاتاۋ IT-پاركىنەن حابار-وشار جوق. بۇعان دەيىن وعان جىلدار بويى قۇيىلعان بيۋدجەت ميلليارد­­تارى­نىڭ ەسەبىن دە، ناتيجەسىن دە ەستى­مەدىك.

عىلىمعا كىم قانشا قاراجات قۇيادى؟ قالاي دەسەك تە، عىلىم مەن ين­نوۆاتسيا قارجىنى مولىنان تالاپ ەتەدى. جوعارىدا بۇل قاراجات بيۋد­جەتتىڭ ەسەبىنەن تولەنىپ جات­قانىن ايتتىق. 2004 جىلى عى­لىمعا قازاقستان 13 ملرد تەڭگە بولگەن. 2015 جىلى 69 ملرد-قا جەتكەن. ال بىلتىر 40 ملرد-تىڭ اينالاسىندا بولعان. بۇل اقشا ەشقاشاندا وتان­دىق ءجىو-نىڭ 1 پايىزىنا دا جەت­­پە­گەن. مينيستر ايماعامبەتوۆ بۇل مەجەنى تەك 2025 جىلى عانا اتتاي­­تىنىمىزدى بىلتىر مالىمدەدى. جالپى، بۇل قاراجات جەتكىلىكتى مە؟ ارينە، از. جاس عالىمداردىڭ عى­لىمي ينستيتۋتتاردا كوپ تۇراقتا­­­ماي­­­تىنى دا سودان. جالاقى از. ءتىس قاققاندار گرانتتىق جوبالارعا قاتىستىرمايدى. زەرتتەۋ جۇمى­­سىنا قاجەت دەتالدى تەندەر وت­كى­زىپ، اپ­­تالاپ، ايلاپ كۇتۋ دە تالاي جاستىڭ عىلىمعا بەت بۇرامىن دەگەن نيەتىن سوندىرگەن.

ال دامىعان ەلدەردە عىلىم مەن يننوۆاتسياعا ءجىو-نىڭ 3 پايىزىنا تەڭ اقشا قاراستىرىلاتىنى بەلگىلى. بۇل دەڭگەيگە الەمنىڭ ەڭ يننوۆا­­تسيا­لىق مەملەكەتتەرى جەتكەن. مى­سالى، يزرايل (4،25%)، كورەيا (4،24%)، شۆەيتساريا (3،37%)، شۆەتسيا (3،25%) جانە تايۆان (3،16%).

شۆەيتساريا الەمدە 2011 جىلدان بەرى ەڭ يننوۆاتسيالى مەملەكەت ەكە­­نىن جازدىق. جەر كولەمى – 41 مىڭ شارشى شاقىرىم. قاراعاندى وب­لىسىنا 10 شۆەيتساريا سىيىپ كە­تەدى. مىنە، وسى ەل قۇنى 2 ملرد دول­لار كوفەنى ەكسپورتتاعان. كوفە ەكپەيتىن ەل ونى قالاي ەكسپورتتادى دەرسىز. وڭدەۋ سالاسى دامىعان. ما­سەلەن، ەكسپورتىنىڭ 44 پايىزى حيميالىق جانە فارماتسەۆتيكالىق تاۋار، 14 پايىزى ماشينا مەن ەلەكترونيكا جانە 9 پايىزى ساعات. ال مۇندا تىركەلگەن 99 پايىز كوم­پانيا قىزمەتكەرى 250 ادامعا جەتپەيتىن ورتا بيزنەس. وسىنداي ەكونوميكالىق مودەل بىلتىر شۆەيتساريانىڭ ءجىو-سىن 650 ملرد دوللارعا جەتكىزدى. 8،5 ملن تۇرعىنى بار مەملەكەت ءۇشىن كەرەمەت كور­سەتكىش. ال اقش-تا يننوۆاتسيانى وندىرىسكە ەنگىزۋ جۇيەسى ورناتىلعان. ياعني، «عالامات عىلىمي يدەيالار» زەرتحانادا شاڭ باسىپ جاتپايدى. ول ءۇشىن ۇكىمەت اتاۋلى باعدارلامالار مەن ينفراقۇرىلىمدى قارجى­­لاندىرادى. 2019 جىلى عىلىمي جوبالار مەن يننوۆاتسياعا 495 ملرد دوللار بولگەن. سونداي-اق ونەركا­سىپتى قولدايتىن Manufacturing USA باعدارلاماسى بار. وعان 14 جەكە ينستيتۋت پەن ءۇش مينيسترلىك جاۋاپ­تى. ءوز كەزەگىندە اتالعان باعدار­لاماعا 1 900 كومپانيا قاتى­سادى. ءار ينستيتۋت، كومپا­­­نيانىڭ ءوز با­عىتى بار. ياعني، ءبىر جاعى­نان ۇكىمەت عىلىمعا ينۆەستيتسيا قۇيادى، ەكىنشى جاعىنان ونىڭ ناتيجەسىن ءىرى ين­دۋستريادا قولداندى. بۇل جۇيەنىڭ ارقاسىندا ونەركاسىپ سەكتورى اقش-تىڭ جالپى ىشكى ءونىمىنىڭ 20 پايىزىن قامتاماسىز ەتتى. باسقاشا ايتسا، عىلىم مەن ءوندىرىس قاتار جۇ­مىس ىستەيدى، ناتيجەسىندە ەكونوميكا وسەدى.

اتالعان جۇيەنى قازاقستاندا قول­دانۋعا بولا ما؟ ارينە، بولادى. ءبىراق پراكتيكادا پايدالانۋعا نە كەدەرگى؟ ونىڭ سەبەپتەرىن جوعارىدا رەسەيدى مىسالعا كەلتىرە وتىرىپ، ءتىزىپ شىقتىق. ۇكىمەت «ارسەل­­­لور­ميتتالتەمىرتاۋ» سىندى الىپ­تاردى ەكورەجيمگە اۋىسىپ، فيلتر قويۋعا مىندەتتەي الماي وتىرعاندا يننو­ۆاتسيانى ەنگىزۋ جايلى تالاپ قويۋ كاسىپكەرلەر ءۇشىن قيال سەكىلدى. پاي­دالى قازبانى شەتەلگە ەكسپورتتاۋعا نەگىزدەلگەن وتاندىق بيزنەس يەلەرى عىلىمي جوبالارعا قاراجات سالىپ، ناتيجەسىن نارىققا شىعارادى دەگەنگە سەنۋ قيىن. نەگە؟ ويتكەنى ەكونوميكامىزدىڭ نەگىزگى 5-6 سا­­­لاسى عانا ءىرى تابىس اكەلەدى: مۇناي مەن حيميا ءوندىرىسى، مەتاللۋرگيا، اۋىل شارۋاشىلىعى، قۇرىلىس، ترانسپورت جانە لوگيستيكا، ماشينا قۇراستىرۋ.

وسى سالالاردىڭ وزىندە يننو­ۆاتسيانى ەنگىزۋگە مۇمكىندىك بار. وعان 41 مىڭ شارشى شاقىرىم جە­رىنەن الەمگە 95 ملرد ەۋرو اگرو تاۋار­دى ەكسپورتتايتىن نيدەرلاند مىسال. ياعني، جوعارى تەحنولوگيانى ەكونوميكانىڭ كەز كەلگەن يندۋس­تريا­سىنا ءساتتى ەنگىزۋ ارقىلى تاۋار قۇنىن ارتتىرىپ، شىعىندى كە­مى­تۋگە بولادى. ءبىراق ول ءۇشىن ەڭ ال­دىمەن عىلىمي جوباعا سۇرانىس تۋ­عىزاتىن ءارى وعان مۇددەلى ونەر­كاسىپ، بيزنەس بولۋى شارت. ودان كەيىن عانا ولارعا لايىق عىلىمي شەشىمدى ۇسىناتىن عالىم مەن ونىڭ جوباسى بولۋى مىندەت. ال وسى قوس تاراپتى بايلانىستىرىپ، ولارعا قۇقىقتىق، ينۆەستيتسيالىق، ينفراقۇ­­­­رىلىم­­دىق جاعداي جا­سايتىن ۇكىمەت. وكى­نىشكە قاراي، قازاقستاندا اتالعان ءۇش تاراپتىڭ اراسىندا «حيميالىق رەاكتسيا» ءجوندى جۇرمەي جاتىر. نارىق ءوز دەگەنىن ايتسا دا، ماسكتار سان زىمىران ۇشىرىپ، يننو­ۆاتسيانىڭ مىسالىن كورسەتسە دە، ولار بىزگە «كاتاليزاتور» بولار ەمەس.

نۇرمۇحامەد بايعارا