وتانسۇيگىشتىك قاسيەتتى ءسىڭىرۋ;

تۋعان ەلگە، جەرگە، وتانعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك − ءاربىر جان ءۇشىن اسا كيەلى ۇعىم، ىستىق سەزىم. وتان دەگەنىمىز تۋىپ-وسكەن وتباسىمىز، اتا-انامىز، اۋاسىن جۇتىپ، سۋىن ءىشىپ جۇرگەن، كەڭ-بايتاق اتامەكەنىمىز. مىنە، وسى تۋعان ەل مەن جەرگە يە بولۋ، اماندىعىن تىلەۋ ءاربىر مۇسىلماننىڭ ءدىني ءارى ازاماتتىق  بورىشى.

ادامنىڭ وسىپ-ونگەن جەرى – ونىڭ وتانى. ءاربىر ادام تۋعان جەرىن، وتانىن قاستەرلەپ، قادىرىنە جەتە ءبىلۋى ءتيىس. «وتان قادىرىنە جەتپەگەن ءوز قادىرىنە جەتپەيدى» حالىق ناقىلى. ەندەشە تۋعان جەرى مەن ەلىن قۇرمەتتەۋ، ونىڭ داڭقىن اسىرۋ ءاربىر ازاماتتىڭ قاستەرلى بورىشى.

جالپى وتانشىلدىق، پاتريوتيزم اسىل ءدىنىمىزدىڭ ۇستانىمىمەن ۇشتاسىپ جاتقان ۇعىمدار. يسلامدا «حۋببۋل-ۋاتان ءمينال-يمان» دەگەن ريۋايات بار. ماعىناسى «وتاندى ءسۇيۋ يماننان» – دەگەندى بىلدىرەدى. «تورعاي ەكەش تورعاي دا، ءوز ۇياسىن قورعايدى» – دەگەندەي، راسىمەن دە تۋعان جەرگە، وتانعا دەگەن ىستىق سەزىم، ىقىلاس جالپىادامزاتتىق ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرگە جاتادى. پايعامبار (اللانىڭ وعان سالاۋاتى مەن سالەمى ءبولسىن)وزىنىڭ تۋعان شاھارى مەككە قالاسىنا ايرىقشا ىقىلاسپەن قاراعان. ءماديناعا قونىس اۋدارىپ، سوندا ورنىقسا دا العاشقى تۋعان جەرىن استە ۇمىتپاعان. ساحابالارىمەن بىرگە مەككەنى ساعىنىشپەن ەسكە الىپ وتىرعان.

«وتاندى ءسۇيۋ – يماننان» دەگەن قاناتتى ءسوز بار. دىنىمىزدە وتانشىلدىق شىنايى مۇسىلمانعا ءتان قاسيەت. يبن ابباستان (ر.ا.) جەتكەن ريۋاياتتا اللا ەلشىسى (اللانىڭ وعان سالاۋاتى مەن سالەمى بولسىن): «سەن مەن ءۇشىن سونداي قىمباتسىڭ، سۇيىكتىسىڭ. ەگەر دە تۇرعىندارىڭ سەنەن شىعارماعاندا، سەنەن باسقا جەردە تۇراقتاماس ەدىم»، – دەپ، مەككە قالاسىنا ايرىقشا ىقىلاسپەن قاراعان.

اللا جولىندا، وتان ءۇشىن سوعىستا ءجۇرىپ دۇنيەدەن وتكەن ادامدى شاھيد دەپ اتايدى. اللانىڭ ەلشىسى (اللانىڭ وعان سالاۋاتى مەن سالەمى بولسىن): «مىناداي ەكى كوزدى توزاق وتى كۇيدىرمەيدى: اللادان قورقىنىشتان جىلاعان كوز بەن اللا جولىندا ەلىن كۇزەتكەن كوز»، – دەگەن.

وسى ورايدا ەلىمىزدىڭ ءاربىر جاسى ەلگە، وتانعا دەگەن قىزمەتتى ءبىر ءسات ساناسىنان شىعارماۋى ءتيىس. ەلگە ەڭبەك سىڭىرگەندە عانا وتانىنىڭ الدىنداعى بورىشىن وتەگەن بولىپ سانالادى. «يت تويعان جەرىنە، ەر تۋعان جەرىنە»، «وزگە ەلدە سۇلتان بولعانشا، ءوز ەلىڭدە ۇلتان بول» – دەگەن قازاقتا ۇلاعاتتى سوزدەر بار. بۇل ناقىلداردان تۇسىنەرىمىز ناعىز ەر ازامات ەلىن قيىن قىستاۋ كەزدە، باسىنا كۇن تۋعاندا تاستاپ كەتپەيدى. ناعىز ەر ازاماتقا لايىقتى ءىس – جىلىسىنا دا، سۋىعىنا دا توتەپ بەرۋىندە، ەلىنە پايداسى تيۋىندە.

جىگىتكە جەتى ونەر دە از دەگەن تۇسىنىكتى قالىپتاستىرۋ;

كەز كەلگەن پايدالى ءىستى يگەرۋگە دەگەن تالپىنىس بولۋ كەرەك. «جىگىتكە جەتى ونەر از» –دەمەكشى، كازىرگى زامان مۇسىلماندارى تەك ءدىني بىلىممەن شەكتەلمەي، زاماناۋي تەحنولوگيانى مەڭگەرىپ، جان-جاقتى ءبىلىمدى بولۋى ءتيىس. اناستان جەتكەن حاباردا پايعابارىمىز (اللانىڭ وعان سالاۋاتى مەن سالەمى بولسىن)   بىلاي دەيدى: «سەندەردىڭ جاقسىلارىڭ دۇنيەسىن اقىرەتكە، اقىرەتىن دۇنيەگە تاستاپ قويعاندارىڭ ەمەس، بالكىم ەكى دۇنيەنىڭ ارباسىن بىردەي ۇستاعاندارىڭ. شىن مانىندە دۇنيە اقىرەتكە جەتەلەيدى»[1]. قازىرگى باسەكەلەستىك زامانىندا ادام جان-جاقتى بولۋى ءتيىس، يگەرگەن نەگىزگى بىلىمىنە قوسىمشا باسقا دا ىلىمدەردى، قابىلەتتەردى قاتار الىپ ءجۇرۋى – زامان تالابى. سول كەزدە عانا ءسىز نارىقتا سۇرانىسقا يە ءوز ءىسىڭىزدىڭ مامانى بولا الاسىز. ءسىز اۆتوكولىكتەردىڭ دوڭگەلەكتەرىن جوندەۋ بويىنشا مامان بولساڭىز  ونىمەن شەكتەلمەڭىز اۆتوكولىكتىڭ موتورىن زەرتتەڭىز، ەلەكترونيكاسى بويىنشا قوسىمشا ءبىلىم الىڭىز. ءتىپتى اۆتوكولىكتەن تىس قۇرىلىس، سانتەحنيكا، ەلەكتريكا سالالارىن زەرتتەڭىز.

ەرتە جانۇيا قۇرۋ;

ۇيلەنۋدىڭ مۇسىلمان قوعامى ءۇشىن دە، جالپى ۇمبەت ءۇشىن دە كوپ پايداسى بار. سولاردىڭ ءبىرازىنا توقتالساق:

ا) ادامزات ۇرپاعىن ساقتاۋ. ۇيلەنۋ – جالپى ادامزاتتىڭ ساقتالۋىنىڭ بىردەن-بىر كەپىلى. ۇيلەنۋ ارقىلى ادامزات تەگى كوبەيىپ، تۇقىمى جويىلماي، تولقىن-تولقىن بولىپ ۇرپاق سوڭىنان ۇرپاق اۋىسىپ، كوبەيە بەرەدى.

ا) قوعامدىق احلاقتى ساقتاۋ. ۇيلەنۋ قوعام مۇشەلەرىن احلاقتىق، ادامگەرشىلىك ۇستانىمدار مەن قاعيداتتاردان شىعىپ كەتۋدەن ساقتايدى. ياعني، ادال جولمەن باس قوسىپ، وتباسى بولۋ ارقىلى قۇداي تاعالانىڭ قالاۋىن ىسكە اسىرىپ، ىزگى مىنەز-قۇلىققا، مۇسىلماندىق ادەپكە قالىپتاستىرادى.

ب) اۋرۋلاردىڭ الدىن الۋ. ۇيلەنۋ نەكەسىز، حارام قارىم-قاتىناس پەن زيناقورلىق سالدارىنان تارايتىن سيفيليس، سپيد سياقتى ادامزاتتىڭ بولاشاعىنا قاتەر توندىرەتىن اۋرۋ تۇرلەرىنىڭ الدىن الادى.

گ) رۋحاني ءارى پسيحولوگيالىق تۇرعىدا تۇراقتالۋ. ۇيلەنۋ ارقىلى جۇبايلاردىڭ اراسىندا سۇيىسپەنشىلىك پەن مەيىرىمدىلىك قاتىناس ورنايدى.

ع) ۇيلەنۋ ارقىلى قوعام جانۇيا الدىندا ودان كەيىن قوعام الدىندا جاۋاپكەرشىلىگى ارتادى.

د) اتا-انالىق سەزىمنىڭ قالىپتاسۋى. ۇيلەنۋ، بالالى بولۋ ارقىلى جۇبايلاردا اتالىق، انالىق ۇلى سەزىم پايدا بولادى.

ار ادامنىڭ تاربيەسىنە بايلانىستى ەسەيۋى دە ءارتۇرلى بولار «بولار ادام، ون بەسىندە باس بولار، بولماس ادام، وتىز بەسىندە جاس بولار دەمەكشى بولار ادام ەرتە جانۇيا قۇرىپ، بويداقتىڭ سەرگەلدەڭنەن ءوزىن قۇتقارادى.

سويلەۋ مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋ;

ادامنىڭ قوعامدا ءوز ورنىن تابۋىندا، كوپشىلىك قۇرمەتى مەن سەنىمىنە يە بولۋىندا، كەمەل عۇمىر كەشۋىندە ورنىمەن، ءدامدى، دايەكتى سويلەي ءبىلۋى، تاۋىپ ايتاتىن تاپقىرلىعى ۇلكەن ءرول اتقارادى. ويتكەنى اقىلى كەمەل، كىسىلىگى زور، ءبىلىمى مول، ادام عانا سولاي سويلەي الادى. ونداي ءدامدى، قيسىندى، قىسقا قايىراتىن قىزىقتى، ايشىقتى دا ءادىل ءسوزدى حالىق ۇيىپ تىڭداپ تۋرا ءسوز قۇدايى ءسوز دەپ توقتاعان.

ادام ءتىل ارقىلى يمانعا كەلىپ، مۇسىلمان بولسا، ءتىل ارقىلى دىننەن شىعۋى دا وپ-وڭاي. ءتىل ادامنىڭ ويىن، سەزىمىن باسقاعا جەتكىزۋشى قۇرال. قۋانتاتىن دا ءتىل، جىلاتاتىن دا ءتىل. ءتىلدى ەركىنە جىبەرسە، ارتى ورنى تولماس وكىنىشكە اپاراتىن دا كەزدەرى بولادى.

حامزات ادىلبەكوۆ

«سادۋاقاس قاجى عىلماني» مەشىتىنىڭ باس يمامى

Sunna.kz

[1] حاتيب ءال-باعدادي