قوناقتىڭ ادەبى

قوناققا بارعاندا ءۇي يەسىمەن ورىن جايىندا تارتىسپاڭىز، قاي جەردى ۇسىنسا، سوندا وتىرىڭىز. ءتىپتى ءۇي قوجايىنى كورسەتكەن جەرگە وتىرۋعا ءتيىسسىز. ويتكەنى ءوزىڭىز قالاعان ورىنعا وتىرساڭىز، بالكىم، كوزىڭىز ۇيدەگى تىيىم سالىنعان جەرگە ءتۇسىپ قالۋى مۇمكىن. نە بۇل وتىرىسىڭىزبەن ءۇي يەسىن ىڭعايسىز جاعدايعا قالدىرارسىز. ءۇي يەسى سىزگە نە ايتسا سونى ورىنداپ، سىزگە قانداي دا قۇرمەت كورسەتسە، ونى قابىل العانىڭىز ءجون.

عَنْ عَدِي بْنِ حَاتِمٍ الطَّائِي رَضِيَ اللهُ عَنْهُ: "أَنَّهُ قَدِمَ عَلَى النَّبِيِّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ، فَأَكْرَمَهُ بِالْجُلُوسِ عَلَى وِسَادَةٍ، وَ جَلَسَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ وَسَلَّمَ عَلَى الْأَرْضِ. قَالَ عَدِي: ثُمَّ مَضَى بِي رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ وَسَلَّمَ، حَتَّى إِذَا دَخَلَ بَيْتَهُ، تَنَاوَلَ وِسَادَةً مِنْ أُدُمٍ مَحْشُوَّةٌ لِيفًا، فَقَذَفَهَا إِلَيَّ فَقَاَل: اِجْلِسْ عَلَى هَذِهِ. قُلْتُ: بَلْ أَنْتَ فَاجْلِسْ عَلَيْهَا. قَالَ: بَلْ أَنْتَ. فَجَلَسْتُ عَلَيْهَا، وَ جَلَسَ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وِآلِهِ وَسَلَّمَ بِالْأَرْضِ".

ايگىلى ساحابا ادي يبن حاتيم ات-تايدەن (ر.ا.): «بىردە ادي پايعامبارعا (اللانىڭ وعان سالاۋاتى مەن سالەمى بولسىن) بارادى. پايعامبار (اللانىڭ وعان سالاۋاتى مەن سالەمى بولسىن) ءاديدى كورپەشەگە وتىرعىزىپ، قۇرمەت كورسەتەدى. ال ءوزى جەرگە وتىردى. ادي (ر.ا.) وقيعانى بىلاي اڭگىمەلەيدى: «سوسىن اللا ەلشىسى (اللانىڭ وعان سالاۋاتى مەن سالەمى بولسىن) مەنى ۇيىنە الىپ بارىپ، تەرىدەن[1] جاسالعان، ءىشى قۇرما اعاشىنىڭ جاپىراعىمەن تولتىرىلعان كورپەشەنى ماعان ۇسىنىپ: «مىناعان وتىرا عوي»، – دەدى. مەن: «جوعا، بۇعان ءسىز وتىرىڭىز»، – دەدىم. اللا ەلشىسى (اللانىڭ وعان سالاۋاتى مەن سالەمى بولسىن): «جوق، سەن وتىر»، – دەدى. اقىرى كورپەگە مەن وتىردىم. اللا ەلشىسى (اللانىڭ وعان سالاۋاتى مەن سالەمى بولسىن) جەرگە وتىردى» (يبن يسحاق، يبن ھيشام)[2].

بىردە حاريجا يبن ءزايد يبن سيرينگە زيارات جاساپ، ۇيىنە كىرىپ كەلەدى. ول يبن ءسيريننىڭ جاستىققا سۇيەنىپ، جەردە وتىرعانىن كورەدى. حاريجا يبن ءزايد ونىڭ قاسىنا وتىرماقشى بولىپ، يبن سيرينگە: ء«سىز وزىڭىزگە قالاعان جاقسىلىقتى مەن دە قالايمىن»، – دەدى. سوندا يبن سيرين: «مەن ۇيىمدە وزىمە قالاعان ورىندى سىزگە قۇپ كورمەيمىن. سول ءۇشىن مەن ايتقان ورىنعا وتىرىڭىز»، – دەيدى.

سىز دە قوناققا بارعاندا ءۇي يەسى ۇسىنعان ورىنعا وتىرىڭىز. ءۇي قوجايىنىنىڭ رۇقساتىنسىز ەشبىر جەرگە وتىرماڭىز.

قَالَ سَيِّدُنَا رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ: "لاَ يَؤُمَّنَّ الرَّجُلُ الرَّجُلَ فِي سُلْطَانِهِ، وَلاَ يَقْعُدْ عَلَى تَكْرِمِتِهِ إِلَّا بِإِذْنِهِ". (رواه مسلم).

مىرزامىز اللا ەلشىسى (اللانىڭ وعان سالاۋاتى مەن سالەمى بولسىن): «ادام باسقا بىرەۋدىڭ يەلىگىندە قوجالىق ەتپەسىن. ءارى ۇيىندەگى قۇرمەتتى ورىنعا تەك قوجايىننىڭ رۇقساتىمەن وتىرسىن»، – دەگەن. (مۋسليم)[3]. ياعني باسقا ادامنىڭ ۇيىندە نە ونىڭ مەنشىگىندەگى جەردە يەلىك ەتپەسىن دەگەن ماعىنادا. «قۇرمەتتى ورىن» دەپ ءۇي يەسىنىڭ ارنايى وتىراتىن جاتىن، توسەك نەمەسە سول سياقتى ت.ب. ورىن ماعىناسىندا.

باۋىرىڭىزدىڭ نە دوسىڭىزدىڭ ۇيىنە كىرىپ، ول سىزگە وتىراتىن نە ۇيىقتايتىن جەردى ۇسىنعان كەزدە، جان-جاققا نازار سالماڭىز. ءارى تىنتۋگە، اڭدۋعا كەلگەن ادام سياقتى ءۇي يەسىنە سۇقتانىپ قاراي بەرمەڭىز. وتىرعاندا نە ۇيىقتار ورنىڭىزدا كوزىڭىزدى تىيىڭىز، تەك قاجەت نارسەگە قاراۋمەن عانا شەكتەلىڭىز. قويما، ساندىق، سومكە، ءاميان، بۇركەلگەن قوبديشا سياقتى جابىق زاتتاردى اشىپ قاراماڭىز. سەبەبى بۇل يسلام ادەبىنە قايشى. بۇل ىسىڭىزبەن باۋىرىڭىزدىڭ نەمەسە تۋىسىڭىزدىڭ سەنىمىن اقتاماعان بولاسىز. سول ءۇشىن قوناققا ءتيىس ادەپتەن تايماي، اراداعى كوركەم مامىلەنى بۇزباي، اراقاتىناستى ساقتاڭىز. سوندا عانا ءۇي يەسىنىڭ سىزگە دەگەن قۇرمەتى، سۇيىسپەنشىلىگى ارتا تۇسپەك. اللا تاعالا ءسىزدى قامقورلىعىنا بولەسىن.

قوناققا بارعاندا ەكى جاققا دا ساي كەلەتىن ۋاقىتتى تاڭداۋ كەرەك. سونداي-اق قوناق كۇتىپ جاتقان كىسىنىڭ ۇيىندە بەلگىلى ءبىر مولشەردە عانا وتىرۋ قاجەت. ءۇي يەسىنە اۋىرلىق سالىپ، شارشاتاتىنداي ۇزاق ۋاقىت وتىرماڭىز. قوناققا نەمەسە جاعداي سۇراپ بارعاندا قولايسىز ءارى ىڭعايسىز ۋاقىتتا بارماڭىز. ماسەلەن، تاماقتانۋ، ۇيىقتاۋ، دەم الاتىن، باسقا دا وسىعان ۇقساس ۋاقىتتاردا بارماۋعا تىرىسىڭىز.

يمام ءان-ناۋاۋي «ال-ازكار» كىتابىندا: «مۇسىلمان كىسى ءۇشىن ىزگى كىسىلەردىڭ، اعايىننىڭ، كورشىلەردىڭ، دوس-جاراننىڭ، تۋىستاردىڭ جاعدايىن سۇراپ بارۋ، ولارعا قۇرمەت كورسەتۋ، ولارمەن ارالاسۋ مۇستاحاب سانالادى. مۇسىلمان كىسى وزگە ادامداردىڭ حال-جاعدايىن، تۇلعالىق ايىرماشىلىعىن، ۋاقىتتارى ءارتۇلى بولاتىندىعىن ەسكەرگەنى دۇرىس. ءۇي يەلەرى قالاماعان، كۇتپەگەن ۋاقىتتا زيارات جاساماڭىز. ولار قۋانا قارسى الاتىن ۋاقىتتا بارعان ءجون. بۇل جايىندا كەلگەن حاديستەر وتە كوپ ءارى كەڭ تارالعان»، – دەپ ايتقان.

ۇي يەسىمەن سويلەسسەڭىز، ورنىمەن، قىسقا-نۇسقا سويلەڭىز. ەگەر جيىلعان قوناق اراسىندا جاسىڭىز كىشى بولسا، ءسوزدى ءبىرىنشى باستاماڭىز. ەگەر ايتقىڭىز كەلگەن ءسوزىڭىز وزەكتى تاقىرىپ بولىپ، بارلىعىنىڭ كوڭىلىنەن شىقسا، ءسوز باستاعانىڭىزدا تۇرعان ەش وعاشتىق جوق. ارتىق ءسوز سويلەمەڭىز جانە وتىرۋ، سويلەۋ، مامىلە ادەبىن ۇمىتپاڭىز.