ماماندىعى زاڭ قىزمەتكەرى بولعانىمەن، بۇعان دەيىن بىرنەشە كىتاپتىڭ اۆتورى اتانعان، سونىڭ ىشىندە اقىن ج.ناجىمەدەنوۆ ءومى­رىنىڭ كەيبىر قىرلارىن قام­تيتىن «مەنىڭ قازاقستانىم – جۇ­مەكەن» كىتابىن جازعان مارات اقتور­عايۇلىمەن ورال مۇراعا­تىندا كەز­دەسىپ، قاسىم اقىننىڭ ومىرىنە قاتىستى اڭگىمەلەسىپ قالدىق.

– 2005 جىلى جۇمەكەن ناجى­مەدەنوۆتى زەرتتەپ جۇرگەن كەزىمدە قاسىمنىڭ ولەڭدەرىن دە قاراپ، ۇقساستىق ىزدەي باستادىم. ءبىر باي­قا­عانىم، قاسىم امانجولوۆ شى­عار­ماشىلىعى، ءومىر جولى جۇيەلى زەرت­تەلمەگەن. عىلىمي جول­­عا تۇس­پە­گەن، – دەيدى مارات ازبان­باەۆ.

بىزدىڭ كەيىپكەرىمىز قاسىم­­نىڭ ءومىر جولى مەن شىعار­ما­شى­لىعىنا بايلانىستى ءاربىر دەتال­دى تۇبەگەيلى زەرتتەپ، اقىن­نىڭ شىنايى ءومىربايانىن جازۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيدى ەكەن. «بۇل قاراپايىم وقىرمان ءۇشىن دە، ادەبيەت تاريحى ءۇشىن دە قىزىقتى بولار ەدى»، دەيدى زەرتتەۋشى.

قاسىم امانجولوۆتىڭ ورال قالاسىنا كەلۋى تۋرالى وسى كەزگە دەيىن ايتىلىپ كەلگەن نۇسقادا اقىن­نىڭ لەنينگراد قالاسىندا ورمان تەحنيكۋمىندا وقىپ ءجۇرىپ سىرقاتقا ۇشىراعانى، ءتىپتى ولەر جاعدايعا جەتكەنى، سودان «ەڭ بولماسا قازاق جەرىنىڭ شەتىنە جەتىپ جىعىلايىن» دەپ ورال قالاسىنا كەلگەندىگى ءسوز بولادى. الايدا مارات ازبانباەۆ بۇل جونىندە باسقا پىكىردە ەكەن.

– قاسىمنىڭ لەنينگرادتا وقى­عانى تۋرالى ناقتى قۇجات، دالەل جوق. مەنىڭ ويىمشا ول ورالعا سەمەيدەن ارنايى كەلدى. سول كەز­دەگى جەرگىلىكتى وبلىستىق با­سىلىم – «ەكپىندى قۇرىلىستىڭ» باسىندا قاسىمنىڭ جەرلەسى، تانىسى ءزايتۇن سىزدىقوۆ جاۋاپتى رەداكتور بولىپ وتىرعان ەدى. ءزايتۇن دە – قارقارالىنىڭ تۋماسى، ەكەۋى جەرلەس. ونىڭ ۇس­تىنە ءزايتۇن 1923-1926 جىلدارى سە­مەيدە پارتشكولدا وقىعان. 1921-1927 جىلدارى قاسىم دا سەمەيدە بولدى. سون­دىقتان ەكەۋى بۇرىننان تانىس بولدى دەپ ايتا الامىز. ورالعا قاسىم ءزايتۇندى ساعالاپ كەلگەنى انىق، – دەيدى مارات اقتورعايۇلى.

1932 جىلدىڭ سوڭىنا قاراي قاسىم ورال قالاسىندا بولعانى ونىڭ «15 بەلەستە» دەگەن ولەڭىنەن دە كورىنەدى. ولەڭ سوڭىندا «7 نويا­بر، 1932. ورال» دەپ قول قويىلعان.

«ەكپىندى قۇرىلىس» گازەتىنىڭ 1930 جىلدارداعى ساندارىندا قاسىمنىڭ قالامىنان تۋعان ولەڭ­دەر، ماقالا-رەپورتاجدار ءجيى كەز­دەسەدى.

گازەتتىڭ 1934 جىلعى 23 اقپان­داعى سانىندا قاسىم امان­جولوۆ­تىڭ «ايبىندى قىزىل اسكەر كۇشى» اتتى توپتاما ولەڭدەرى جاريالانىپتى. ءدال وسى نومىردە «كەڭەس ەلىن قورعاۋ ءۇشىن ودان سايىن كۇ­شەي­تىپ نىعايتامىز!» دەگەن ۇران­مەن ءسسسر-دىڭ قورعانىس حالىق كوميسسارى، ايگىلى كليم ۆو­روشيلوۆتىڭ پارتيانىڭ XVII سيەزىندە سويلەگەن ءسوزى باس ماقالا رەتىندە بەرىلگەن. بۇل باياندامادا قولباسشى كەڭەس وداعىندا اتتى اسكەردى، جىلقى شارۋاشىلىعىن دامىتۋ تۋرالى باستاما كوتەرسە، ورالداعى اتتى اسكەر پولكىنىڭ جاۋىن­گەرى قاسىم امانجولوۆ گا­زەت­تىڭ ءدال وسى نومىرىندە:

«...بىز ەشكىمگە تيمەيمىز،

تيمەيمىز، باس يمەيمىز.

ەلىككەنگە ەرمەيمىز،

ەشكىمنەن جەر الماي-اق

وركەندەيمىز. سونداي-اق –

جەرىمىزدەن بەرمەيمىز.

ەشكىمگە ءبىر جاپىراق!

ەگەر ءسوزدى ۇقپاسا،

تاعى پىشاق سۇقتاسا،

الىپ قايتار «سىيلارىن».

بولات قىزىل اسكەرىم

كۇل تالقان عىپ تىستەرىن

ويىپ تۇسەر ميلارىن

كەت، كاپيتال، جابىسپا!

بۇل جاۋابىم بارىنە:

دۇنيە جيانگەرىنە،

گەرماننىڭ پاشيستەرىنە،

جاپوننىڭ تەنتەكتەرىنە،

پولشە جەندەتتەرىنە،

سوقتىقپاسىن ەلىمە

شىداي الماس جەر ءجۇزى –

پرولەتاريات تەزىنە!»، دەپ جىرلايدى.

قاسىمنىڭ ورال باسىلىمدا­رىندا جاريالانعان جازبالارى­نان جەكە ومىرىنە قاتىستى كوپ دەرەك­تەردى تابۋعا بولادى. ماسە­لەن، «ەكپىندى قۇرىلىس» گازەتىنىڭ جاستار قوسىمشاسىندا «سوۆەت جاسىنىڭ كۇنى» دەگەن ايدارمەن قاسىمنىڭ «كۇندىك ءومىر» اتتى ماقا­لاسى جاريالانعان. وندا اقىن 1936 جىلى 26 ناۋرىزدا تاڭەر­تەڭ ۇيقىدان تۇرعانىنان باس­تاپ، كەشكە دەيىنگى ءومىرىن شەبەر تىلمەن سيپاتتاپ جازعان. ما­قالا «كومسومول ۇرپاعى» گازەت­ىنىڭ 3 ساۋىردەگى №16 سانىندا جا­رىق كورگەن.

«...شار ەتە تۇسكەن داۋىس شە­كەم­نەن ءوتتى. سەلك ەتىپ ويانىپ، كوزىم­دى اشىپ السام: دوسىمنىڭ كىشكەنە بوپەسى ەڭبەكتەپ ەسىككە بارىپ، (اشامىن دەپ قولىن قىس­تىرىپ السا كەرەك) باقىرىپ وتىر ەكەن. بارىپ كوتەرىپ الدىم دا، توسە­گىنىڭ ۇستىنە دومالاتا سالدىم...

...كوزدىڭ بىلشىعىن ۇگە-مۇگە شىق-شىق ەتكەن ساعاتقا قاراسام، ء8-دى سوعىپ كەتكەن ەكەن. تەرەزەگە بارىپ، سىرتقا كوز سالدىم. ناعىز جازعىتۇرىمعى ماۋجىراعان تا­بيعات. ۇشى-قيىرى جوق ايدىنداي كوك اسپاندا كولبەي جۇزگەن كەربەز كۇن كوكجيەكتەن كوتەرىلىپ، كۇلىمدەپ قاراپ، نۇر ساۋلەسىن جەرگە توگىپ تۇر. كۇننىڭ التىن نۇرىنا قاناتى شاعىلىسىپ، جالت-جۇلت ەتىپ ءبىر بۇركىت قالقىپ كوكتە كەتىپ بارادى. تۇندە توڭازىپ جاتقان جەر كۇننىڭ ىس­تىق نۇرىنا بالبىراپ ەري باستاعان، كۇن نۇرىمەن ويانعان قار سۋى جىلانداي يرەتىلىپ، سى­لاڭ­داپ، جىرا-جىرامەن جىلجىپ بارادى. ىلەزدە كۇننىڭ نۇرى تەرە­زەدەن ءوتىپ، ۇيگە كىردى. بالا كەزدەگىم ويىما ءتۇسىپ كەتىپ، اينانى الىپ، كۇننىڭ نۇرىنا توسا قويدىم. ايناعا شاعىلىسقان التىن ساۋلە توبەگە ىرعىپ شىعىپ، ەركەلەگەندەي جىمىڭداپ، بيلەپ تۇرا قالدى...

ادەتىم بويىنشا كەرىلىپ، سوزىلىپ، گيمناستيكە جاسادىم. ءبىراق ءۇيدىڭ ىشىندە جاساعان گيمناستيكەنىڭ قانشا بابى كەلە قويادى؟ تۋرنيكتىڭ ورنىنا شەگەگە اسىلاسىڭ... كەيبىر نومىرلەرىن تاس­تاپ تا كەتەسىڭ...

جۋىنىپ، كيىنىپ الدىم دا، تۇندەگى جازعاندارىمدى قولىما الىپ:

تابيعات

توقتامايدى سابىر ەتىپ،

تابىلماس

توقتاتۋعا ەشبىر تەتىك.

وزگەرمەك

سىرى داعى، جىرى داعى

ومىرگە

بىرەۋ كەلىپ... بىرەۋ كەتىپ... – دەپ باستاپ قۇلديلاتىپ بارا جات­قانىمدا، كۇجىلدەپ ساماۋرىن دا كەلىپ قالدى.

4-5 اياق شايدى ىلەزدە تاستاپ الدىم دا، سۇر شينەلدى كيىپ الىپ، قارا بورىكتى قيسايتا تاستاپ، كەڭ­سەگە قاراي بۇلكىلدەدىم...»

اقىن بۇدان كەيىن جاياۋلاپ جۇمىس ورنىنا – «ەكپىندى قۇ­رىلىس» گازەتىنىڭ رەداكتسياسىنا بەت العانىن، «سوۆەت كوشەسى مەن كا­مونەس كوشەسىنىڭ مۇيىسىندەگى داعدىلى شيرەتكە كەلىپ تۇرا قالىپ»، جاڭا گازەت-جۋرنال ساتىپ العانىن، رەداكتسياداعى ارىپ­تەستەرى، قىزمەتى تۋرالى، جۇ­­مىس اياعىندا كىتاپ دۇكەنىنە كى­رىپ، «ساكەننىڭ «ايشاسىن»، ءسابيت­تىڭ «اق ايۋىن»، قاليدىڭ «الىنعان امالىن»، تايىردىڭ «مۇز تولقىنىن» العانىن»، ۇي­دەگى كەشكى تاماقتان كەيىن قولى­نا ماندالين اسپابىن الىپ:

سىمعا ءتىزىپ سىزىلتىپ،

قالىقتاتىپ، قۇبىلتىپ،

كەۋدە تەڭىز تاسقانداي،

كۇركىرەگەن اسپانداي،

كۇڭىرەنتە گۋلەتە...

كەيدە بۇلبۇل داۋسىنداي –

تامىلجىتا، ۇزىلتە،

كەيدە تامعان تامشىداي –

سورعالاتا، تىزىلتە...

دو، رە، مي، فا، سول، ءلا، سي

لاقىلداتا توكتى كۇي! – دەپ جىرلاعانىن – ءبارىن-بارىن ادەمى سۋرەتتەيدى.

جايىق جاعاسىنداعى جاسىل قالانى شىنايى ءسۇيىپ، «ورالىم مەنىڭ، ورالىم» دەپ جىرلاعان اقىندى باتىسقازاقستاندىقتار دا ۇمىتا قويعان جوق. وبلىس ورتالىعىنىڭ قاق ورتاسىنداعى كونە كوشەلەردىڭ بىرىنە قا­سىم امانجولوۆتىڭ ەسىمى بەرىل­گەن. بۇرىنعى كەڭەس، قازىر­گى نۇر­سۇلتان نازارباەۆ داڭعى­لىندا ور­نالاسقان تاريحي عيمارات – «ەكپىندى قۇرىلىس» گازەتىنىڭ بۇرىنعى رەداكتسياسىنىڭ قابىر­عاسىندا قاسىم مەن ابدوللا جۇ­ماعا­ليەۆكە ەسكەرت­كىش تاقتا ورنا­تىلعان. قاسىمنىڭ ءوزى ءبىر بول­مەسىن جالداپ تۇرعان دەلى­نەتىن كارەۆ كوشەسىندەگى ء69-ۇيدىڭ قابىر­عاسىندا دا اقىننىڭ از كۇن ءومىرى وسىندا وتكەنى جونىندە جازىلعان بەلگى بار. جەرگىلىكتى قالامگەرلەردىڭ باستاماسىمەن وسى عيماراتتى قاسىم مەن اب­دول­لانىڭ مۋزەي-ۇيىنە اينالدىرۋ ماسەلەسىن جەرگىلىكتى بيلىك تە قول­داپ وتىر.

– دەگەنمەن قاسىم مەن اب­دول­لاعا ارنالعان مۋزەي اقىن تالاي جىرلاعان سوۆەت كوشە­سىندە، «ەكپىندى قۇرىلىس» گازە­تى رەداك­تسياسىنىڭ تاريحي عي­ماراتىندا بولسا، ءتىپتى عانيبەت بولار ەدى. قاسىمنىڭ ورالداعى جىلدارى قازاق ادەبيەتىنىڭ تاعى ءبىر الىپ تۇلعاسى – قاجىم جۇماليەۆتىڭ ورال پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىندا قىزمەت ەتكەن جىلدارىمەن تۋرا كەلەدى. قاجىمنىڭ باس­تاماسىمەن ورالدا «ادە­بيەت ۇيىرمەسى» قۇرىلعان، ول ۇيىر­مەنىڭ بەل ورتاسىندا ابدوللا جۇما­عاليەۆ، جاردەم تىلەكوۆ، قۋان تاستايبەكوۆ، باتىر قىدىر­نيازوۆتارمەن بىرگە قاسىم دا جۇرگەن. 1936 جىلى ءسابيت مۇ­قانوۆ ورالعا ارنايى كەلىپ، وسى ۇيىرمەدە جەرگىلىكتى اقىن-جازۋ­شىلارمەن كەزدەسۋ وتكىزەدى. سون­دىقتان مۇنداي مۋزەي اشىلسا، قازاق ادەبيەتىنىڭ 1940 جىلعا دەيىنگى تولقىنىنا كورسەتىلگەن زور قۇرمەت بولار ەدى، – دەيدى مارات ازبانباەۆ.

ورالدا قاسىم امانجولوۆ اتقارعان جۇمىستىڭ ءبىر باعىتى – جەرگىلىكتى قازاق تەاترىنىڭ جۇمىسىن ۇيىمداستىرۋ بولاتىن.

– 1935 جىلدىڭ باسىندا­ قاسىم امانجولوۆ وبكوم شە­شى­مىمەن تەاتر ستۋدياسىن باس­قا­رۋعا جىبەرىلگەن. ول وسى قىز­مەتتە 1936 جىلدىڭ ايا­عىنا دەيىن جۇ­مىس ىستەگەن. كاسى­بي­ رە­جيسسەر جۇمات شانين ورال قا­لاسىنا 1936 جىلى 25 جەل­توقساندا كەلىپ، تەاترعا كور­كەم­دىك باسشىلىقتى قولعا الدى، – دەيدى مارات ازبان­باەۆ.

بۇل تۋ­رالى دا سول كەزدەگى وبلىس باسشىسى ءىزمۇقان قۇرامىسوۆتىڭ «ەكپىندى قۇرىلىس» گازەتىندە جاريالانعان بايانداماسىندا كەڭىنەن ايتىلعان.

اقىن ءومىرىنىڭ ءار كەزەڭىن جالىقپاي زەرتتەپ جۇرگەن ولكە­تانۋشى جاقىندا ازەرباي­جان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزي­دەنتى يلحام اليەۆكە حات جولداپتى. سونداعى ءوتىنىشى – 1948 جىلى ءنيزاميدىڭ تويىنا بارعان قاسىمنىڭ ولەڭىنە ارقاۋ بولعان ازەربايجان قىزى سانانىڭ تاع­­دىرى مەن تاريحىن ءبىلۋ. «نيزا­مي تويىنا قاتىسۋ ءۇشىن قازاقستاننان مۇحتار اۋەزوۆ پەن قاسىم امانجولوۆ بارعان. قاسىم سول ساپارىندا ەكى ولەڭ جازدى. باۋىرلاس ەكى حالىقتى ءبىر نۇكتەگە توعىستىراتىن وسىنداي وقيعالاردى حاتتاۋ، تاريحتا قالدىرۋ كەرەك. بۇل اقىن ءومىرىنىڭ دە ءبىر پاراعىن تولىقتىرار ەدى» دەپ سانايدى زەرتتەۋشى.

قالاي بولعاندا دا ورال قالا­سىنىڭ تاريحىندا قاسىم­نىڭ ءىزى سايراپ جاتسا، قاسىمنىڭ ومىرىندە دە ورال شاھارىنىڭ ورنى بولەك. ورالدا وتكەن بەس جىل ىشىندە قاسىم ناعىز شى­عار­ماشىل تۇلعاعا اينالىپ، شىڭدالىپ وسكەنى انىق. «تونال­ماعان كونە مۋزەي سەكىلدى» قالا كوشەسىندە كەلە جاتقاندا، قا­سىم­نىڭ قوڭىر ءۇنى قۇلاققا كەلە­تىندەي:

«ورالىم، سەنىڭ قوينىڭدا،

ويناقتاپ وتكەن جىلدارىم.

جارقىلداپ جايىق بويىندا،

دوستارمەن سايران قۇرعامىن.

شاعاننىڭ بويى كوك شالعىن،

شالقامنان جاتقام شاڭقاي

تۇس،

گۇل بولىپ مەنىڭ قۇشاعىم،

كەۋدەمە قونعان بۇلبۇل قۇس

ومىردىڭ التىن كەسەسىن،

توسقانمىن ايدىڭ نۇرىنا،

كەشكەنمىن سوۆەت كوشەسىن،

كەۋدەمدى اشىپ قۇربىما.

سوناۋ ءبىر شەتتە، سوناۋ ءۇي،

كەتەر مە، ءسىرا، كوڭىلدەن؟!

الۋشى ەد تارتىپ مەنى ىلعي

ماحاببات ىستىق لەبىمەن.

تەرەزە الدى – جاس تەرەك،

تۇر ەكەن كىمدەر سۇيەنىپ؟

جۇر ەكەن كىمدەر ەركىندەپ،

جۇرەگىن ۇستاپ، ۇيگە ەنىپ؟..»

باتىس قازاقستان وبلىسى