اليحان بوكەيحان: ء«تىرى بولسام، قازاققا قىزمەت قىلماي قويمايمىن» دەگەن سەرتكە سوققان سەمسەردەي ءسوزىن ءوزىنىڭ بۇكىل سانالى ومىرىمەن اقتاپ شىقتى.
«بوستاندىققا قۋانىڭدار، مەنى باسشىمىز دەپ ايتقاندارىڭ شىن بولسا، مىنە، مەن ولە-ولگەنشە سەندەرگە قىزمەت قىلۋعا ۋادە بەرەمىن، سەندەر ۋادە بەرەسىڭدەر مە بوستاندىقتىڭ جولىمەن بولۋعا؟ بوستاندىقتىڭ جولىمەن بولساڭدار: بيشارانى جەمەۋگە، پارتيانى قويىپ، بىرىگۋگە، باس پايداسى مەن جۇرت پايداسىن بىردەي كورۋگە، بارلىق كۇشتەرىڭدى عىلىم جولىنا، بوستاندىق ارقاسىمەن كوگەرۋ جولىنا جۇمساۋعا كەرەك» دەگەن سوزدەرىنىڭ استارىن زەردەلەسەك، ۇلىلىقتىڭ تاعى ءبىر ۇلاعاتىن ۇعا تۇسەمىز.
بۇل ساۋلەلى سوزدەر جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ: «بۇل ۋاقىت جان تىنىشتىق ىزدەيتىن، قىزىق قۋاتىن ۋاقىت ەمەس، قىزمەت قىلاتىن، ەڭبەك سىڭىرەتىن ۋاقىت، ويلانىڭىزدار: حالىق ءبىز ءۇشىن ەمەس، ءبىز حالىق ءۇشىن تۋعانبىز، ولاي بولسا، موينىمىزدا حالىقتىڭ زور بورىشى، اۋىر جۇگى جاتىر» دەگەن سوزىمەن رۋحتاس. ەل قامىن جەپ ەڭىرەگەن ەكى ەر – ءاليحان مەن جۇسىپبەكتىڭ ويلارىنىڭ ەگىزدەي ۇقساستىعى تەگىن ەمەس، ونىڭ تەرەڭ سىرى – ۇلت باقىتى جولىندا باستى بايگەگە تىككەن تىلەك پەن جۇرەكتىڭ، ىس-ارەكەتتىڭ بىرلىگىندە. ۇلت ءۇشىن جاساعان ەڭبەكتەرى دە ۇلى!
ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ: «مەن ءوز حالقىمنىڭ جولىندا باسىمدى بايگەگە تىككەن اداممىن. ماعان ارى ءۇشىن جانىن ساداقا ەتەتىن وسىنداي تەكتى حالىققا، مەنى ۇلىم، پەرزەنتىم دەپ توبەسىنە كوتەرگەن حالىققا، ارعى-بەرگى قازاق بالاسىنىڭ بىردە-بىرىنىڭ پەشەنەسىنە بۇيىرماعان باقىت – تولىققاندى، تاۋەلسىز مەملەكەت قۇرۋدىڭ قاسىندا بولۋ باقىتىن بۇيىرتقان حالىققا قىزمەت ەتۋدەن ارتىق ەشتەڭەنىڭ كەرەگى جوق. وسى جولدا مەن بويىمداعى بار قايرات-قابىلەتىمدى، بىلىم-بىلىگىمدى اياماي جۇمسايمىن، قانداي دا تاۋەكەلگە بارامىن»، دەگەن سوزىنەن ۇلت كوشباسشىلارىنىڭ ماقسات-مۇراتتارىنىڭ ساباقتاستىعى ايقىن تانىلىپ تۇر.
حالىقتىڭ كوسەگەسى قايتسە كوگەرەتىنىن ءاليحان: ء«بىزدىڭ جۇرت بوستاندىق، تەڭدىك، قۇرداستىق ساياسات ءىسىن ۇعىنباسا، تاريح جولىندا تەزەك تەرىپ قالادى»، دەگەن سوزدەرىمەن تايعا باسقان تاڭباداي ايقىن ايتىپ بەردى. ۇلت باعىنا تۋعان تۇلعانىڭ ارمانى دا ۇلى.
اليحاننان ءسوز قالعان با؟! تاعى ءبىر مىسال: «قازاقتى اۆتونوميا قىلساق، قاراوتكەل – الاشتىڭ ورتاسى، سوندا ۋنيۆەرسيتەت سالىپ، قازاقتىڭ ۇل-قىزىن وقىتساق، «قوزى كورپەش – بايان سۇلۋدى» شىعارعان، شوقان، اباي، احمەت، ءمىرجاقىپتى تاپقان قازاقتىڭ كىم ەكەنىن ەۋروپا سوندا بىلەر ەدى. ءتىرى بولساق – الدىمىز ۇلكەن توي. الاشتىڭ بالاسى بۇل جولى بولماسا، جاقىن ارادا ءوز تىزگىنى وزىندە بولەك مەملەكەت بولار» دەپ تە جازدى ول. تەرەڭىرەك زەردەلەسەك، بۇل سوزدەردە اسىل ارمان عانا ەمەس، كەرەمەت كوركەم، كەرميىق كورەگەندىك تە بار. سونىڭ كوركەم كورىنىسى – ءوز تىزگىنى وزىندە بولعان تاۋەلسىز قازاقستان! «الاشتىڭ ورتاسى – قاراوتكەل، سوندا سالىنعان ۋنيۆەرسيتەت، سوندا وقىپ جاتقان قازاقتىڭ ۇل-قىزى، ەۋروپا عانا ەمەس، الەم بىلگەن» قازاق.
اليحان بوكەيحان ايتقان ۇلاعاتتى ۇلى سوزدەر ءوزىنىڭ ماڭىزىن كۇنى بۇگىن دە جوعالتقان جوق. ونى ايتاسىز، ومىرلىك ءمان-ماعىناسى ەسكىرمەيتىن بۇل اسا اسىل، ەستى سوزدەر – تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ءار ازاماتىنا ءجون سىلتەپ تۇرعان باعدارشام، اداستىرماس اق جۇلدىز! احمەت بايتۇرسىنۇلى كەزىندە: ء«ار ۇرپاق وزىنە ارتىلعان جۇكتى جەتەر جەرىنە اپارىپ تاستاعانى دۇرىس، ايتپەگەندە بولاشاق ۇرپاعىمىزعا اسا كوپ جۇك قالدىرىپ كەتەمىز. كەيىنگى ۇرپاق نە العىس، نە قارعىس بەرەتىن الدىمىزدا زور شارتتار بار» دەپ جازدى. بۇل سوزدەردە ۇلىلاردىڭ ۇلاعاتتى ۇندەستىگى بار.
اليحان بوكەيحان، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، سماعۇل ءسادۋاقاسوۆ، احمەت بايتۇرسىنۇلى، ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ، مۇستافا شوقاي سىندى الاش ارىستارىنىڭ ۇلت ءۇشىن جاساعان ىستەرى ەسكە تۇسكەندە ويعا سول ۇلىلاردىڭ مۇراگەرى ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ:
بۇل ادامدار ماڭگى وشپەيتىن،
جۇرەك پەنەن كوڭىلدەن،
تىرى جۇرسە جول سىلتەر ەد،
اي-جۇلدىز بوپ كوگىڭنەن،
– دەگەن جىر جولدارى ويعا ورالادى. اقىن دوسىم، جۇرەگىمە جاقىن دوسىم ولجاستىڭ ويماقتاي بولسا دا قورعاسىنداي سالماقتى ويىن قوستاي وتىرىپ، ايتار از عانا قوسىمشا: عاسىر باسىنداعى الاش ارىستارى تىرىسىندە عانا ەمەس، و دۇنيەگە وزعالى دا وزدەرىنىڭ اسا اسىل اقىلىمەن ۇلتقا جول سىلتەپ تۇر. شاكارىم قۇدايبەردىۇلى ايتقانداي: «اقىل دەگەن – ولشەۋسىز ءبىر جارىق نۇر». ادەتتە، شولپان پلانەتاسىنىڭ ءبىر بەتى عانا كورىنەدى، ال ەكىنشى بەتى جەردەگىلەرگە قۇپيا، ول جەتى عاسىردا ءبىر-اق رەت جارق ەتەدى. مۇنى ءاليحان سىندى الاش ارىستارىنىڭ اتالى، باتالى سوزدەرىنە بەيىمدەي، ورايلاستىرا ايتساق، بۇگىنگى ءبىز، اسىرەسە جاستار «اقىل دەگەن ولشەۋسىز جارىق نۇر» وسيەت، قاسيەت سوزدەردىڭ قادىرىنە تولىق جەتىپ، تۇگەل يگەرگەن جوقپىز. الاش كوسەمدەرىنىڭ كەلەر ۇرپاق، كەمەل تاريحپەن بىرگە جاساي بەرەتىن مول مۇراسىمەن قانشالىقتى مول سۋسىنداساق – ۇلتقا سونشالىقتى جاقىن بولا تۇسەمىز.
ۇلت كوسەمىنىڭ «بوستاندىققا اپاراتىن جالعىز جول – ۇلتتىق ىنتىماق قانا» دەگەن ءسوزىن بۇگىنگى كۇنگە بەيىمدەپ ايتساق، ەلباسى نۇسقاعان «ماڭگىلىك ەلگە» اپاراتىن نۇرلى جول – ۇلتتىق ىنتىماق.
تاريحتىڭ داۋىلى مەن جاۋىنىندا تاپقانىنان جوعالتقانى كوپ قازاققا كەرەكتى تۇگەندەيتىن كەز كەلدى. سول كوپ كەرەكتىڭ ەڭ باستىلارى: ۇلتتىق رۋحتى اسقاقتاتۋ، مەملەكەتشىل، حالىقشىل، ەلشىل بولۋ، جاعىمدى ماعىناداعى ۇلتشىلدىق. ەلگە، حالىققا اۋاداي قاجەت وسى حاس قاسيەتتەردىڭ ءبارى – ءاليحان ەڭبەكتەرىندە. سونى قايتالاپ، قاداپ ايتىپ، جاستىڭ دا، جاسامىستىڭ دا ساناسىنا سىڭىرە بەرسەك، ەلباسى ايتقان ۇلتتىق يدەيا – «ماڭگىلىك ەلدىڭ» دە جۇلدىزى جارىق، مۇراتى حالىق بولادى. ءتۇيىپ ايتساق، ءبىز – تاۋەلسىز قازاقستان ازاماتتارى ءاليحان اڭساعان اسىل ارمانعا جەتكەن باقىتتى ۇرپاقپىز! اللا الاشتىڭ ماڭدايىنان ءسۇيىپ تۇر. ەندىگى مەجە الەمدەگى ەڭ دامىعان 30 ەلدىڭ قاتارىنا قوسىلۋ.
ۇلتتىڭ ۇلى كوسەمى ءاليحان بوكەيحاننىڭ اماناتىنا، وسيەت سوزدەرىنە ادال بولساق، بۇل اسىل ارمانعا دا جەتەمىز، ايرانداي ۇيىعان بىرلىك، ۇلتتىق ىنتىماق بولسا، قۇداي قالاسا. قۇدايسىز قۋراي دا سىنبايدى. اللا تاعالانىڭ ءامىرىنسىز ەشتەڭە بولعان ەمەس، بولمايدى دا.
بىر اللاعا سيىنىپ،
كەل، بالالار، وقىلىق!
– دەپ ىبىراي التىنسارين ايتقانداي، ء«بىر جاعادان – باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارىپ»، ادال، تاباندى ەڭبەك ەتەيىك، اعايىن. مۇزاعاڭنىڭ – مۇزافار الىمباەۆتىڭ سوزىمەن ايتسام:
مەن بىلەمىن نە تابۋدى، نە ىزدەپ،
ەڭبەك قانا ەلدى ۇلى دەگىزبەك!
ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ ۇسىنعان بەس ينستيتۋتتىق رەفورمانىڭ نەگىزگى ارمانى، مۇراتى، بولاشاعى – ءبىرتۇتاس ۇلت قۇرۋ. بۇل ۇلى ماقسات تا ءاليحان ايتقان ۇلتتىق ىنتىماقسىز، ەرەن ەڭبەكسىز ورىندالماسى زايىر. الەمنىڭ، ءامىرشىسى – ەڭبەك! سول ۇلتتىڭ كوسەگەسىن كوگەرتەتىن ەڭبەكتىڭ قوزعاۋشى كۇشى دە، مىزعىماس مىقتى تىرەگى دە ءاليحان ايتىپ كەتكەن ۇلتتىق ىنتىماق.
سابيت دوسانوۆ،
جازۋشى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى،
ماحمۇد قاشقاري اتىنداعى تۇركى الەمىنە سىڭىرگەن زور ەڭبەگى ءۇشىن حالىقارالىق سىيلىعىنىڭ يەگەرى
الماتى
ءتۇرى: ەگەمەن قازاقستان ماقالالارى مەن جاڭالىقتارى
جولدانعان ۋاقىتى: 09:12 - 2021/03/04
